L-Evangelju

skond Mattew

KAP  1 sa 10 (hawn)

KAP 11 sa 18

KAP 19 sa 28

Nisga

I.   TWELID U TFULIJA TA’ GESU`

 

Axxendenti ta’ Gesu` (1, 1-17)

1     

1.         It-tnissil ta’ Ġesů Kristu, bin David, bin Abraham:

2.         Abraham nissel lil Iżakk, Iżakk nissel lil Ġakobb, Ġakobb nissel lil Ġuda u lil ћutu,

3.         Ġuda nissel lil Peres u lil Żarah, li ommhom kienet Tamar, Peres nissel lil Ħesron, Ħesron nissel lil Aram,

4.         Aram nissel lil Gћaminadab, Gћaminadab nissel lil Naћson, Naћson nissel lil Salamun,

5.         Salamun nissel lil Bogћaż, li ommu kienet Raћab, Bogћaż nissel lil Gћobed, li ommu kienet Rut, Gћobed nissel lil Jesse; u Jesse nissel lis-Sultan David,

6.         David nissel lil Salamun, li ommu kienet mart Urija.

7.         Salamun nissel lil Robogћam, Robogћam nissel lil Abija, Abija nissel lil Asa,

8.         Asa nissel Josafat, Josafat nissel lil Joram, Joram nissel lil Gћużżija,

9.         Gћużżija nissel lil Joatam, Joatam nissel lil Aћaż, Aћaż nissel lil Ħeżeqija,

10.       Ħeżeqija nissel lil Manasse, Manasse nissel lil Amon, Amon nissel lil Josija,

11.       Josija nissel lil Jekonja u lil ћutu. Dak kien iż-żmien il-ћruġ fil-Babilonja.

12.       Wara l-ћruġ fil-Babilonja, Jekonja nissel lil Salatjel, Salatjel nissel lil Żorobabel,

13.       Żorobabel nissel lil Abihud, Abihud nissel lil Elijaqim, Elijaqim nissel lil Gћażor,

14.       Gћażor nissel lil Sadoq, Sadoq nissel Akim, Akim nissel lil Eljud,

15.       Eljud nissel lil Elgћażar, Elgћażar nissel lil Mattan, Mattan nissel lil Ġakobb,

16.       Ġakobb nissel lil Ġużeppi, ir-raġel ta’ Marija, li hi omm Ġesů, imsejjaћ Kristu.

17.       Gћalhekk l-gћadd tan-nisel kollu minn Abraham sa David kien erbatax; minn David sal-ћruġ fil-Babilonja, erbatax; mill-ћruġ fil-Babilonja sa Kristu, erbatax.

1, 1      Mt 9, 27+   Gal 3, 16+

            1, 1      Il-genealogija ta’ Mt, minbarra li fiha tispikka d-dehra mhux tas-soltu tan-nisa (vv. 3.5.6), tillimita ruhha biss ghall-axxendenza lhudija ta’ Kristu u tfittex li tirrelatah mal-persuni ewlenin li permezz taghhom inghaddew il-weghdiet messjanici, Abram u David, u mad-dixxendenti rjali ta’ David (2 Sam 7, 1 ,+;  Is 7, 14+ ).  Il-genealogija ta’ Lq, li hi aktar universalista, tmur lura sa Adam, kap ta’ l-umanita` kollha.  Minn David sa Guzeppi, iz-zewg listi ghandhom komuni zewg ismijiet biss.  Din id-differenza tista’ tigi mfissra bil-fatt sew ghax Mt ipprefera s-successjoni skond id-dinastija milli dik skond in-natura, sew ukoll ghax id-dixxendenza legali (Ligi tal-levirat, Dt 25, 5+) u dik naturali jitqeghdu fl-istess mizien.  Ix-xorta sistematika tal-genealogija tinghata min-naha l-ohra importanza minn Mt, billi jaqsam l-antenati ta’ Gesu` fi tliet gruppi ta’ 7+ 7 generazzjonijiet (ara 6. 9+);  dan iwassal ghat-thollija barra ta’ tliet slaten bejn Goram u Ghuzzija, u li Gekonija (vv 11-12) jinghadd ghal darbtejn (billi bl-istess isem grieg jistghu jigu tradotti z-zewg ismijiet bl-ebrajk li jixxiebhu ma’ Ioiakim u Ioiakhin).  Iz-zewg listi jtemmu b’isem Guzeppi li hu biss il-missier skond il-Ligi ta’ Gesu`:  hu fatt li kif kienu jaraw l-affarijiet dak iz-zmien, il-paternita` legali (b’adozzjoni, levirat, ecc) kienet bizzejjed biex jghaddi kull dritt ereditarju:  f’dan il-kaz, dak ta’ nisel  David.  Dan ma jeskludix li Marija nnifisha kellha sehem minn dan in-nisel, ukoll jekk l-evangelisti ma jlissnu xejn dwar dan.

 

            1, 7      Asa:  ukoll Asaf.

            1, 10    Amon:  ukoll Ghamos.

            1, 16    X’uhud griegi u latini pprecizaw: “Guzeppi, li mieghu kienet mgharrsa il-vergni Marija li nisslet lil Gesu`”.  Jista’ jkun li dan il-qari mhux mifhum sew ta lok ghall-verzjoni siro-sinajtika “Guzeppi, li mieghu kienet mgharrsa il-vergni Marija, nissel lil Gesu`”.

Guzeppi jiehu fuqu l-paternita` legali ta’ Gesu`  (1, 18-25)

            1, 18    It-tnissil: grg. “genesi” jew “origini”;  vulg. generatio.  - tgharrset: l-gherusiji tal-lhud  kienu jgibu maghhom impenn daqstant siewi li l-gharus kien diga` jissejjah “ir-ragel” jew “zewgha”, u huwa seta’ biss jinhall minn  ma’dik l-gharusa billi “ixandarha quddiem kulhadd” (v 19).

            1, 19    Il-gustizzja ta’ Guzeppi tikkonsisti fil-fatt li huwa ma jridx jaghti ismu lil tarbija li ma jafx min hu missierha, kif ukoll fil-fatt li, konvint mill-virtu` ta’ Marija, jichad milli jghaddi dan il-misteru, li huwa ma jistax jifhem, ghall-hruxija tal-Ligi (Dt 22, 20w).  - ixandarha: grg. “ixandarha fil-pubbliku” skond il-Ligi.

            1, 20    Gen 16, 7+      Atti 7, 38+

            1, 20   L-“anglu tal-Mulej” fit-testi antiki (Gen 16, 7+) kien ghall-ewwel jirrapprezenta lil Jahwe` nnifsu.  Distint dejjem iktar minn Alla, minhabba fil-progress ta’ l-angelologija (ara Tob 5, 4+), huwa jibqa’ dejjem it-tip tal-messaggier mibghut mis-sema spiss jidher b’dan it-titlu fil-vangeli tat-tfulija (Mt 1, 20.24;  2, 13.19;  Lq 1, 11;  2, 9;  ara wkoll Mt 28, 2;  Gw 5, 4;  Atti 5, 19;  8, 26;  12, 7.23).  - fil-holm:  bhal fit-TQ (Sir 34, 1+, jigri li Alla jgharraf il-pjan tieghu bil-holm (Mt 2, 12.13.19.22;  27,19;  ara Atti 16, 9;  18, 9;  23, 11;  27, 23;  u l-vizjonijiet paralleli ta’ Atti 9, 10w;  10, 3w.11w).

            1, 21    Atti 3, 16+

            1, 21    Gesu`: (ebr. Jehoxw‘a) jigifieri “Jahwe` jsalva”.

            1, 22    Din il-formulazzjoni kif ukoll ohrajn li huma qrib hafna taghha ta’ spiss insibuhom f’Mt (2, 15.17.23;  8, 17;  12, 17;  13, 35;  21, 4;  26, 54.56;  27, 9;  ara 3, 3;  11, 10;  13, 14 ecc).  Izda Mt mhuwiex wahdu filli jahseb li l-Iskrittura titwettaq f’Gesu`.  Hu Gesu` nnifsu li jghid li din titkellem dwaru (Mt 11, 4-6;  Lq 4, 21;  18, 31+;  24, 44;  Gw 5, 39+;  8, 56;  17, 12;  ecc).  Diga` fit-TQ it-twettiq ta’ kliem il-profeti kien wiehed mill-kriterji tal-missjoni divina taghhom (Dt 18, 20-22+).  F’ghajnejn Gesu` u d-dixxipli, Alla habbar il-pjanijiet tieghu sew bil-kliem sew bil-grajjiet;  il-fidi ta’ l-insara tiskopri li t-twettiq kelma b’kelma tat-testi fil-persuna ta’ Gesu` Kristu jew fil-hajja tal-Knisja juri s-shuhija tat-twettiq tal-intenzjonijiet ta’ Alla (Gw 2, 22;  20, 9;  Atti 2, 23+;  2, 31.34-35;  3, 24+;  Rum 15, 4;  1 Kor 10, 11;  15, 3-4;  2 Kor 1, 20;  3, 14-16).

            1, 25    It-test ma jsemmix iz-zmien li jigi wara u fih innifsu ma jaffermax il-verginita` dejjiema ta’ Marija;  izda l-kumplament tal-vangelu, l-istess bhat-tradizzjoni tal-Knisja, isostnuha.  Dwar “hut” Gesu`, ara 12, 46+.

Iz-zjara tal-Magi  (2, 1-12)

2      2, 1      Wara li fil kap 1 ipprezentalna lil Gesu`, bin David u bin Alla, Mt jikkaratterizza fil kap 2 il-missjoni tieghu ta’ salvazzjoni offruta lill-pagani, billi jigbed lill-ghorrief lejn id-dawl tieghu (vv 1-12), u l-missjoni ta’ tbatija tieghu f’nofs il-poplu tieghu, li huwa jerga’ jghix mill-gdid l-esperjenzi tieghu ta’ tbatija: l-ewwel ezilju fl-Egittu (vv 13-15), it-tieni ezilju (vv 16-18), il-migja lura umiljata tal-“fdal” zghir, nassur, (vv 19-23;  ara v 23+). Dawn ir-rakkonti tax-xorta haggada jghallmu, permezz ta’ episodji, dak li Lq 2, 30-34 jafferma bil-kliem profetiku ta’ Xmun (ara Lq 2, 34+). - fi zmien: ghall-habta tas-sena 5 jew inkella 4 QK, billi l-era kristjana bi zball tibda xi ftit snin wara t-twelid ta’ Kristu (ara Lq 2, 2+, 3, 1+).  Erodi saltan mis-sena 37 sa 4 QK.  Is-saltna tieghu kienet tinkludi l-Lhudija, l-Idumija, is-Samarija, il-Galilija, il-Perija u regjuni ohra ta’ l-Awraniti. - mil-lvant:  ix-xorta tar-rakkont tehtieg li din il-kelma tkun bizzejjed biex twassal is-sens xejn car ta’ lokalita` generika ghall-ahhar: ir-regjun ta’ l-astrologi ghorrief li huma “il-magi”.

           

            2, 2      tielgha: lett. “fi tlughha”;  ara vulg. (fil-lvant). L-istess fil-v 9, fejn tr. “fit-tlugh taghha”.

 

            2, 4      Il-kittieba, imsejha wkoll “ghorrief tal-Ligi” (Lq 5, 17;  Atti 5, 34) jew “mghallmin fil-Ligi” ukoll biex tigi tradotta nomikoi ta’ Lq 7, 30, ecc), kellhom il-funzjoni li jinterpretaw l-Iskrittura u b’mod partikolari l-Ligi ta’ Mose`, biex jergghu jiksbu lura r-regoli ta’ mgieba tal-hajja tal-lhud (ara Esd 7, 6+.11;  Sir 39, 2+).  Dan ix-xoghol kien jaghtihom prestigju u influwenza f’ghajnejn il-poplu.  Kienu jigu l-iktar, izda mhux hekk biss, minn fost il-Farizej (3, 7+). Kienu membri tas-Sinedriju l-kbir flimkien mal-qassisin il-kbar u l-gemgha tax-xjuh.

 

            2, 9      Huwa car li l-evangelista jahseb f’xi kewkba mirakoluza li mhux mehtieg li noqoghdu nfittxu spjegazzjoni naturali dwarha.

 

            2, 11    rigali: rikkezzi u fwejjah ta’ l-Gharabja (Ger 6, 20;  Ezek 27, 22). Il-Patres hemm raw fid-deheb simbolizmu ta’ regalita`, fl-incens ta’ divinita`, u fil-mirra l-passjoni ta’ Kristu.  Il-qima tal-Magi twettaq l-orakli messjanici li habbru r-rispett tal-gnus lejn Alla ta’ Izrael (ara Num 24, 17;  Is 49, 23;  60, 5w;  S 72, 10-15).

Il-harba lejn l-Egittu u l-qerda ta’ l-innocenti  (2, 13-18)

            2, 13    Mt 1, 20+

 

            2, 15    Izrael, l-“iben” li dwaru jitkellem it-test profetiku, kien ghalhekk figura tal-Messija.

 

            2, 16    Erodi... baghat joqtol:  din il-grajja tixxiebah ma’ dik tat-tfulija ta’ Mose` kif rakkontata mit-tradizzjoni rabbinika: wara li kien thabbar it-twelid tat-tifel sew permezz ta’ dehriet sew skond it-tehbir tas-shahar, il-Farghun ibiccer it-trabi tat-twelid.

 

            2, 17    nstama’ lehen:  fis-sens originali tat-test, Rakel, l-antenata taghhom, tibki lil nies Efrajm, Benjamin u Manassi, imbiccra jew deportati mill-assiri.  Dak li jghid Mt hu x’aktarx suggerit minn tradizzjoni li kienet tqieghed il-qabar ta’ Rakel fit-territorju ta’ Betlehem (Gen 35, 19w).

Lura mill-Egittu ghal dar f’Nazret  (2, 19-23)

            2, 19    Mt 1, 20+

            2, 22    Arkelaws:  dan l-iben ta’ Erodi minn Maltace (bhal Erodi Antipa) kien etnarka tal-Lhudija mis-sena 4 QK sa 6 WK. - Galilija: dominju ta’ Erodi Antipa (ara Lq 3, 1+ ).

            2, 23    Nazri:  x’aktarx kif insibu f’Mk 1, 24;  10, 14;  14, 67;  16, 6 u f’Lq 4, 34;  24, 19. Il-forma “Nazri” (Nazoraios) ta’ Mt, Gw u Atti, u s-sinonimu taghha “minn Nazaret” (Nazarenos skond Mk;  Lq ghandu z-zewg forom), huma t-traskrizzjoni li qed tintuza tal-aggettiv aramajk nasraja, li dan ukoll jitnissel minn isem ir-rahal ta’ Nazaret, Nasrat.  Kif applikata ghal Gesu`, hekk li kienet tikkaratterizza l-origni tieghu (26, 69.71), mbaghad ghal dawk li mxew warajh (Atti 24, 5), din il-kelma nzammet fl-inhawi semitici biex tfisser id-dixxipli ta’ Gesu`, filwaqt li n-nom “Kristjan” (Atti 11, 26) infirex ma’ l-inhawi griegi-rumani.  - Ma jidhirx car ghal-liema orakli profetici Mt qieghed hawn jirreferi;  nistghu nahsbu fil-kelma nazir fi Mh 13, 5.7, jew nesser, “rimja”, f’Is 11, 1, jew ahjar nassar, “thares”, f’Is 42, 6;  49, 8, minn fejn nassur (il-“fdal”).

II.   THABBIR IS-SALTNA TAS-SMEWWIET

1.   RAKKONT

Il-predikazzjoni ta’ Gwanni l-Battista  (3, 1-12)

3         3, 1      F’dawk il-jiem:  tip ripetut li ghandu valur li z-zmien jinsab ghaddej. - Lhudija: regjun kollu gholjiet u gheri li jinfirex bejn il-medda centrali tal-Palestina u l-art baxxa tal-Gordan u l-Bahar il-Mejjet.

            3, 2      Atti 2, 38+      Mt 4, 17+

            3, 2      Indmu:  il-metanoia, min-nisel il-kliem bdil fil-mod kif  tahsibha, ifisser cahda ghad-dnub, “indiema”.  Din is-soghba, li tmur lura ghall-imghoddi, hi normalment imsiehba b’  “konverzjoni” (verb grg. epistrefein) li permezz taghha l-bniedem idur lejn Alla u jibda hajja gdida. Dawn iz-zewg aspetti komplimentari ta’ l-istess tahrik tar-ruh mhux dejjem isibu kliem distint biex ifissirhom (ara Atti 2, 38+;  3, 19+).  Indiema u konverzjoni huma l-kundizzjoni mehtiega biex nircievu s-salvazzjoni mwassla mis-saltna ta’ Alla.  L-istedina ghall-indiema li jaghmel Gwanni l-Battista (ara wkoll Atti 13, 24;  19, 4) terga’ ssir minn Gesu` (Mt 4, 17p;  Lq 5, 32;  13, 3.5), mid-dixxipli tieghu (Mk 6, 12;  Lq 24, 47) u minn Pawlu (Atti 20, 21;  26, 20). - is-saltna tas-smewwiet:  dwar “saltna ta’ Alla”,  ara  4, 17+ :  mod kif jikteb Mt, li jikkorrispondi ghall-preokkupazzjoni tal-lhud li minflok l-Isem tal-biza’ juzaw kelma ohra li tixxiebah.

            3, 3      Is 40, 3+

            3, 4      2 Slat 1, 8+

            3, 6      kienu jitghammdu:  ir-rit tal-immersjoni, simbolu tat-tisfija jew ta’ tigdid, kien maghruf mir-religjonijiet tal-qedem u mill-gudajizmu (maghmudija tal-proseliti, esseni). Minbarra li kienet imnebbha minn dawn ir-riti, l-maghmudija li kien jghammed biha Gwanni tiddistingwi ruhha minnhom fi tliet aspetti principali: hija m’ghadx ghandha b’ghan it-tisfija ritwali, izda dik morali (3, 2.6.8.11;  Lq 3, 10-14);  ma tirripetix ruhha u ghaldaqstant tassumi mill-gdid l-aspett ta’ rit ta’ inizjazzjoni;  ghandha valur eskatologiku ghax iddahhal fil-grupp ta’ fidili mistennija attiva tal-Messija li jinsab fil-qrib u tanticipa fihom il-migemgha tieghu (3, 2.11;  Gw 1, 19-34).  L-effikacja taghha hija shiha, izda mhux sagramentali, minhabba li din tiddependi mill-gudizzju ta’ Alla li ghad irid jigi fil-persuna tal-Messija, li n-nar tieghu ghad isaffi jew jeqred skond jekk bniedem ikunx tajjeb jew hazin.  Hu biss il-Messija li se jghammed fl-“Ispirtu s-Santu” (3, 7.10-12;  Gw 1, 33+).  Din il-maghmudija ta’ Gwanni ghad tibqa’ ssir mid-dixxipli ta’ Kristu (Gw 4, 1-2), sakemm tiddahhal fir-rit gdid imwaqqaf minn Gesu` (Mt 28, 19;  Atti 1, 5+;  Rum 6, 4+).

            3, 7      Gham 5, 18+

            3, 7      Farizej:  setta ta’ nies kollhom zelu li josservaw il-Ligi li r-rabta eccessiva taghhom ghat-tradizzjoni tal-imghallmin kif imwassla bil-fomm kienet tinfexx fi tfettiq fin u mirqum. Il-liberta` li kellu Gesu` ghar-rigward tal-Ligi u l-familjarita` tieghu mal-midinbin ma setghux hlief biss iqanqlu fihom oppozizzjoni;  il-vangeli, fuqkollox Mt, jidwu bi grajjiet bhal dawn (ara Mt 9, 11p;  12,2p.14p.24;  15, 1p;  16, 1p.6p;  19, 3p;  21, 45;  22, 15p.34.41;  23p;  Lq 5, 21;  6, 7;  15, 2;  16, 14w;  18, 10w;  Gw 7, 32;  8, 13;  9, 13w;  11, 47w).  Madankollu Gesu` kellu rabtiet ta’ hbiberija ma’ x’uhud minnhom (Lq 7, 36+;  Gw 3, 1+ ) u d-dixxipli kienu jsibu fihom xi allejati kontra s-Sadducej (Atti 23, 6-10). Ma nistghux nichdu z-zelu taghhom (ara Rum 10,2), anzi r-rettitudni taghhom (Atti, 5, 34w).  Pawlu nnifsu jiftahar bl-imghoddi tieghu ta’ Farizew (Atti 23, 6;  26, 5;  Fil 3, 5). -  Is-Sadducej, b’reazzjoni ghall-Farizej, kienu jichdu kull tradizzjoni li ma kinitx il-Ligi miktuba (ara Atti 23, 8+).  Inqas mohhom fil-qdusija u iktar fil-politika, kienu jigu l-aktar minn fost il-familji sacerdotali kbar;  kien ghalhekk li habtu bl-ikreh ma’ Gesu` (Mt 16, 1.6;  22, 23p) u mad-dixxipli tieghu (Atti 4, 1+;  5, 17).  - il-korla li gejja:  din hi l-korla (Num 11, 1+ ) ta’ jum Jahwe` (Gham 5, 18+ ), li kellu jinawgura l-era messjanika.

            3, 11    In-nar, mezz ta’ tisfija inqas materjali u iktar effikaci mill-ilma, kien sa mit-TQ simbolu (ara Is 1, 25;  Zak 13, 9;  Mal 3, 2-3;  Sir 2, 5, ecc) ta’ l-intervent sovran ta’ Alla u ta’ l-Ispirtu tieghu li jsaffi kull kuxjenza.

           

            3, 12    In-nar ta’ l-infern, jew Gehenna (18, 9+) li jeqred darb’ghal dejjem dak li ma setax jissaffa (Is 66, 24;  Gdt 16, 17;  Sir 7, 17;  Sof 1, 18;  S 21, 10, ecc).

Il-maghmudija ta’ Gesu`  (3, 13-17)

           

            3, 15    Ghalkemm m’ghandux dnub (Gw 8, 46), Gesu` jersaq ghall-maghmudija ta’  Gwanni li jaghrafha bhala haga li Alla jrid (ara Lq 7, 29-30), l-ahhar thejjija ghall-era messjanika (ara Mt 3, 6+ );  kellu, ghaldaqshekk, l-intenzjoni li jissodisfa il-“gustizzja” feddejja ta’ Alla li jmexxi l-pjan tas-salvazzjoni.  Mattew x’aktarx jahseb fil-“gustizzja” l-gdida li permezz taghha Gesu` se jwettaq u jipperfezzjona dik tal-Ligi l-qadima (ara 5, 17.20). - Hawn jinghad li tezisti leggenda apokrifa: “Filwaqt li huwa kien qed jitghammed, idda dawl qawwi ’l fuq minn wicc l-ilma, daqstant li dawk kollha prezenti qabadhom biza’ kbir”.      

            3, 16    infethu:  hemm zieda li tghid: “ghalih”, jigifieri quddiem ghajnejh.  - L-Ispirtu, li kien jittajjar fuq l-ibhra ta’ l-ewwel holqien (Gen 1, 2), jidher hawnhekk fil-bidu tal-holqien mill-gdid: min-naha wahda jikkonsagra lil Gesu` ghall-opra messjanika (Atti 10, 38) li l-Ispirtu nnifsu minn issa se jmexxi ’l quddiem (Mt 4, 1p;  Lq 4, 14.18;  10, 21;  Mt 12, 18.28);  mill-ohra, kif interpretaw il-Patres, iqaddes l-ilmijiet u jhejji ghall-maghmudija nisranija (ara Atti 1, 5+).

           

            3, 17    Dan hu... l-ghaxqa tieghi:  Gesu` jintwera bhala l-qaddej veru mhabbar minn Isaija.  Il-kelma “Iben”, minflok qaddej (minhabba sens u iehor tal grg. pais), tohrog car  ix-xorta messjanika u sewwasew dik aktar ta’ iben fir-relazzjoni tieghu mal-Missier (ara 4, 3+ ).

It-tigrib fid-dezert  (4, 1-11)

4      4, 1      Gesu` jittiehed fid-dezert biex hemm jiggarrab ghal 40 jum, kif diga’ kien Izrael ghal 40 sena (Dt 8, 2.4;  ara Num 14, 34).  Hemm jiltaqa’ ma’ tliet tentazzjonijiet bhal ta’ Izrael, li maghhom jinghataw kwotazzjonijiet biblici: li tfittex in-nutriment tieghek ’l hinn minn Alla (Dt 8, 3;  ara Ez 16);  li ggarbu biex tissodisfa lilek innifsek (Dt, 6, 16;  ara Ez 17, 1-7);  li tichdu biex tmur wara l-allat foloz li ghandhom kull setgha fuq din l-art (Dt 6, 13;  ara Dt 6, 10-15;  Ez 23, 23-33).  Bhal Mose`, Gesu` jiggieled u jsum ghal 40 jum u 40 lejl (Dt 9, 18;  ara Ez 34, 28;  Dt 9, 9) u jikkontempla “id-dinja kollha” mill-quccata ta’ muntanja gholja (Dt 34, 1-4).  Alla jassistih bl-angli tieghu (v 11) kif weghed li jaghmel mal-gust (S 91, 11w);  u, skond Mk 1, 13, iharsu mill-bhejjem selvaggi bhall-gust (S 91, 13) u zmien qabel lill-Izrael (Dt 8, 15).  Bis-sahha ta’ dawn it-tifkiriet biblici, Gesu` jidher bhala l-Mose` l-gdid (ara qabel 2, 16+.20;  Ez 4, 19), li jmexxi l-Ezodu l-gdid (ara Lhud 3, 1-4,11);  jigifieri bhala l-Messija, hekk kif proprju jissuspetta li hu x-xitan wara l-maghmudija (“Jekk inti Bin Alla...”);  huwa jiftah it-triq li tassew twassal ghas-salvazzjoni, mhux dik tal-fiducja fih innifsu u tal-kumdita`, izda dik tal-ubbidjenza lejn Alla u tac-chid tieghu nnifsu.  Il-mod kif il-grajja tigi pprezentata mill-Iskrittura ma jtellifhiex mix-xorta storika taghha. Ghalkemm bla dnub, Gesu` seta’ wkoll ikollu tigrib minn barra (ara Mt 16, 23);  kien mehtieg li huwa jigi mgarrab biex isir ir-ras taghna (ara Mt 26, 36-46p;  Lhud 2, 10.17w;  4, 15;  5, 2.7-9). Hu wkoll kellu jara bl-ghajnejn tar-ruh messjanizmu politiku u glorjuz, biex minfloku jkun jista’ jippreferi messjanizmu spiritwali fis-sottomissjoni totali tieghu lejn Alla (ara Lhud 12, 2).  l-Ispirtu:  l-Ispirtu s-Santu, “nifs” u energija kreatrici ta’ Alla li kienet tmexxi lill-profeti (Is m11, 2+;  Mh 3, 10+ ), imexxi wkoll lil Gesu` fit-twettiq tal-missjoni tieghu (ara 3, 16+;  Lq 4, 1+), l-istess bhalma iktar tard se jmexxi l-bidu u t-tnedija tal-Knisja (Atti 1, 8+ ).  - Xitan:  dan l-isem, li jfisser xellej, kalunnjatur, xi minndaqqiet gie tradott minflok l-ebr. Satan, “avversarju” (Gob 1, 6+;  ara Gherf  2, 24+ ).  Il-persunagg b’dan l-isem, billi jahdem biex iwaqqa’ lill-bnedmin fil-htija, hu meqjus bhala responsabbli ghal dak kollu li jmur kontra l-hidma ta’ Alla u ta’ Kristu (13, 39p;  Gw 8, 44;  13, 2;  Atti 10, 38;  Efes 6, 11;  1 Gw 3, 8, ecc).  Meta jigi meghlub, dan ikun ifisser ir-rebha ahharija ta’ Alla (Mt 25, 41;  Lhud 2, 14;  Apk 12, 9.12;  20, 2.10).

               4, 3  Bin Alla:  it-titlu bibliku ta’ “Bin Alla” ma jfissirx ta’ bilfors li tkun iben naturali;  fih innifsu jista’ jfisser li semplicement tkun iben adottiv, liema adozzjoni tirrizulta minn ghazla divina li tistabbilixxi bejn Alla u l-hlejqa tieghu rabtiet ta’ intimita` partikolari.  Hekk dan it-titlu jigi attribwit lill-angli (Gob 1, 6+), lill-poplu maghzul (Ez 4, 22;  Gherf 18, 13), lill-Izraelin (Dt 14, 1;  Hos 2, 1;  ara Mt 5, 9.45, ecc) u lill-kapijiet taghhom (S 82, 6).  Meta jinghad dwar is-Sultan-Messija (1 Kron 17, 13;  S 2, 7: 89, 27) ma jehtiegx ghaldaqshekk minnu nnifsu li bniedem bhal dan ghandu jkun iktar minn uman;  u mhux mitlub li tissoponi iktar fi hsieb ix-xitan (Mt 4, 3.6), l-imxajtnin (Mc 3, 11;  5, 7;  Lq 4, 41) u a fortiori tac-centurjun (Mk 15, 39;  ara Lq 23, 47).  Ukoll fil-maghmudija (Mt 3, 17) u fit-trasfigurazzjoni (17, 5) dik il-kelma ma timplikax wahidha iktar minn favur specjali moghti lill-Messija-qaddej;  lanqas il-mistoqsija li ghamel il-qassis il-kbir (26, 63) ma ghaddiet ’l hinn minn din it-tifsira messjanika.  Izda t-titlu ta’ “Bin Alla” jibqa’ min-naha l-ohra miftuh ghall-valur iktar gholi ta’ x’ifisser sewwasew li tkun iben, u Gesu` issuggerixxa dan b’mod car, meta sejjah lilu nnifsu “l-Iben” (21, 37), superjuri ghall-angli (24, 36), filwaqt li ghandu lil Alla bhala “Missier” b’mod specjali ghall-ahhar (Gw 20, 17 u ara “Missieri”, Mt 7, 21 ecc), ghaliex mieghu ghandu rabtiet wahdanin ta’ gharfien u mhabba (Mt 11, 27).  Dawn id-dikjarazzjonijiet, appoggati minn ohrajn fuq il-kategorija divina tal-Messija (22, 42-46) u fuq l-origni smewwija ta’ “Bin il-bniedem” (8, 20+), u fl-ahhar konfermati mill-qawmien mill-imwiet, taw lil “Bin Alla” is-sens sewwasew divin li nergghu nsibu, per ezempju, f’Pawlu (Rum 9, 5+).          Jekk id-dixxipli ma fehmux l-affarijiet car meta Gesu` kien ghadu haj (meta nzidu Mt 14, 33 u 16, 16 mat-test iktar primittiv ta’ Mk, dawn x’aktarx jirriflettu fidi iktar evoluta), il-fidi li huma definittivament akkwistaw wara l-Ghid, bl-ghajnuna ta’ l-Ispirtu s-Santu, ma kinetx tistrieh b’mod inqas veru fuq il-kliem storiku ta’ l-Imghallem, li esprima, daqskemm setghu jifhmuh dawk li kienu jghixu fi zmienu, l-gharfien tieghu li kien bin il-Missier fil-veru sens.

Lura lejn il-Galilija (4, 12-17)

            4, 13    Nazaret:  Tr. “Nazara” (ara Lq 4, 16);  il-bicca l-kbira tax-xiehda pero` marret lura ghall-forma komuni “Nazaret”.

            4, 16    Gw 8, 12+

            4, 17    Mt 3, 2+

            4, 17    is-Saltna tas-Smewwiet waslet:  ir-regalita` ta’ Alla fuq il-poplu maghzul, u permezz tieghu fuq id-dinja, qeghda fil-qofol tal-predikazzjoni ta’ Gesu`, l-istess bhalma kienet ta’ ideal teokratiku tat-TQ.  Din ir-regalita` ggib maghha saltna ta’ “qaddisin” li taghhom Alla se jkun tabilhaqq is-sultan, ghax se jintgharaf minnhom minhabba fl-gharfien u l-imhabba.  Kompromessa mit-taqlib li jgib mieghu d-dnub, din ir-regalita` trid trid tigi stabbilita mill-gdid permezz ta’ intervent ta’ Alla u tal-Messija tieghu (Dan 2, 28+).  Dan huwa l-intervent li Gesu`, wara Gwanni l-Battista, ihabbar bhala wiehed imminenti (4, 17.23;  Lq 4, 43) u li jwettaq mhux b’xi trijonf militari jew nazzjonalistiku kif kienu jistennewh il-folol (Mk 11, 10;  Lq 19, 11;  Atti 1, 6), izda b’mod ghalkollox spiritwali (Mk 1, 34+;  Gw 18, 36), bhala “Bin il-bniedem” (Mt 8, 20+) u “qaddej” (Mt 8, 17+;  20, 28+;  26, 28+), bl-opra tal-fidwa li tahtaf lill-bnedmin minn taht is-saltna kuntrarja tax-xitan (4, 8;  8, 29+;  12, 25w). Qabel is-sehh tat-twettiq eskatologiku u definittiv tas-saltna, li fiha l-maghzulin se jghixu mal-Missier fil-ferh tal-bankett tas-sema (8, 11+;  13, 43;  26, 29), din l-istess saltna se tidher billi fil-bidu jkollha grajjiet umli (13, 31-33), misterjuzi (13, 11) u kontradittorji (13, 24-30), bhal realta` diga` mibdija (12, 28;  Lq 17, 20w) u li tizviluppa bil-mod il-mod fuq din l-art (Mk 4, 26-29) permezz tal-Knisja (Mt 16, 18+).  Imnedija bil-qawwa bhala s-saltna ta’ Kristu minhabba fil-gudizzju ta’ Alla fuq Gerusalemm (Mt 16, 28;  Lq 21, 31) u ppriedkata fid-dinja bil-missjoni appostolika (Mt 10, 7;  24, 14;  Atti 1, 3+), se tigi definittivament imwaqqfa u merhija f’idejn il-Missier (1 Kor 15, 24) bil-migja lura glorjuza ta’ Kristu (Mt 16, 27;  25, 31), fil-waqt ta’ l-ahhar gudizzju (13, 37-43.47-50;  25, 31-46).  Fil-mistennija taghha, tigi pprezentata bhala ghalkollox grazzja (20, 1-16;  22, 9w;  Lq 12, 32), milqugha mill-umli (Mt 5, 3;  18, 3-4;  19, 14.23w) u minn dawk maqtughin ’il barra mill-wirt (13, 44-46;  19, 12;  Mk 9, 47;  Lq 9, 62;  18, 29w), mormija ’l barra mill-kburin u l-egoisti (21, 31w.43;  22, 2-8;  23, 13).  Hemmhekk tidhol biss jekk ixxidd il-libsa tat-tieg (22, 11-13) tal-hajja gdida (Gw 3, 3.5);  hemm l-imkeccijin (Mt 8, 12;  1 Kor 6, 9w;  Gal 5, 21).  Jehtieg li tishar biex tkun lest meta din tasal, f’hakka t’ghajn (Mt 25, 1-13). Mattew niseg il-pjan tieghu madwar din it-tema (14, 11).

Sejha ta’ l-ewwel erba’ dixxipli  (4, 18-22)

Gesu` jghallem u jfejjaq  (4, 23-25)

            4, 23    Il-fejqan mirakoluz huwa sinjal privileggat tal-wasla messjanika (ara 10, 1.7w;  11, 4w).

            4, 24    Sirja:  din il-kelma, hawn uzata b’mod xejn car, tfisser prattikament il-Galilija u l-madwar taghha (ara Mk 1, 28). - il-morda b’tal-qamar:  Tr. “epilettici” (ara 17, 15).

            4, 25    Id-Dekapoli kienet gemgha ta’ ghaxart ibliet hielsa, b’territorju ghalihom, imxerrdin fuq kollox fil-lvant u l-grigal tal-Gordan sa Damasku.

2.   KLIEM EVANGELIKU

Il-beatitudnijiet (5, 1-12)

5      5, 1      Gesu` wera x’inhu l-ispirtu l-gdid tas-saltna ta’ Alla (4, 17+) b’diskors inawgurali;  Mk ihallih barra (Mk 3, 19+);  Mt u Lq (6, 20-49) jipprezentaw rakkonti differenti.  Lq ma dahhalx dak li kellu x’jaqsam mal-ligijiet jew ma’ l-uzanzi tal-Lhud (Mt 5, 17-6, 18);  Mt min-naha tieghu dahhal ukoll kliem li inghad f’okkazjonijiet ohra (ara t-tixbih maghhom f’Lq), biex jikseb programm iktar shih.  Fid-diskors hekk mibni kif nafuh issa, hemm hames temi principali li jigu trattati:  1. liema spirtu ghandu jahji ’l ulied is-saltna (5, 3-48);  2. b’liema spirtu huma ghandhom “jipperfezzjonaw” il-ligijiet u l-uzanzi tal-gudajizmu (6, 1-18);  3. id-distakk mill-gid (6, 19-34);  4. ir-relazzjoni mal-proxxmu (7, 1-12);  5. li tidhol fis-saltna b’ghazla maghmula b’gharfien u li tissarraf f’opri (7, 13-27). - muntanja:  wahda mill-gholjiet qrib Kafarnahum.

            5, 3      Henjin:   it-TQ xi kultant juza frazijiet ta’ sliem ferriehi bhal dawn, ghar-rigward ta’ hniena, gherf, ghana, biza’ ta’ Alla (S 1, 1w;  33, 12;  127, 5w;  Prov 3, 3;  Sir 31, 8, ecc). Gesu` jfakkar, fl-ispirtu tal-profeti, li l-fqajrin ukoll ghandhom sehem f’dawn il-“barkiet”: l-ewwel tliet “barkiet” (Mt 5, 3-5;   Lq 6, 20w+) jistqarru li dawk il-bnedmin li jitqiesu xortihom hazina jew mishutin, huma hienja, ghax lesti biex jircievu l-barka tas-saltna. Il-beatitudnijiet li jmiss jolqtu b’mod iktar dirett il-bixra morali tal-bniedem.  Beatitudnijiet ohra ta’ Gesu`:  Mt 11, 6;  13, 16;  16, 17;  24, 46;  Lq 11, 27w;  ecc.  Ara  wkoll Lq 1, 45;  Apk 1, 3;  14, 13, ecc.  - il-foqra fl-ispirtu:  Tr. b’mod iktar hieles “Dawk li ghandhom spirtu ta’ foqra”.  Kristu jerga’ juza l-kelma “faqar” bi sfumatura morali li diga` tinhass f’Sofonija (ara Sof 2, 3+), iktar esplicita hawnhekk bil-kliem “fl-ispirtu”, li ma nsibux f’Lq 6, 20. Bla ebda difiza u mghattnin, dawk li huma “umli” jew “fqajrin” jinsabu lesti biex jilqghu s-saltna tas-smewwiet: din hi t-tema tal-beatitudnijiet (ara Lq 4, 18;  7, 22;  Mt 11, 5;  Lq 14, 13;  Gak 2, 5).  Il-faqar joqghod sew biswit it-“tfulija spiritwali”, li hi mehtiega biex tidhol fis-saltna (Mt 18, 1w;  Mk 9, 33w;  ara Lq 9, 46;  Mt 19, 13wp;  11, 25wp:  il-misteru rivelat liz-“zghar”, nepioi;  ara wkoll Lq 12, 32;  1 Kor 1, 26w).  Mal-fqajrin, ptochoi, jikkorrispondu wkoll l-umli, tapeinoi (Lq 1, 48.52;  14, 11;  18, 14;  Mt 23, 12;  18, 4), ta’ l-“ahhar” flok ta’ l-“ewwel” (Mk 9, 35), iz-“zghar” flok il-“kbar” (Lq 9, 48;  ara  Mt 19, 30p;  20, 26p;  Lq 17, 10).  Ghalkemm dak li jinghad f’Mt 5, 3 jaghmel enfasi` fuq spirtu ta’ faqar, sew ghall-ghani sew ghall-fqir, dak li Kristu generalment iqis huwa faqar effettiv, b’mod partikolari ghad-dixxipli tieghu (Mt 6, 19w;  ara Lq 12, 33w;  Mt 6, 25p;  4, 18wp, ara Lq 5, 1w;  9, 9p;  19, 21p;  19, 27, ara Mk 10, 28p;  ara Atti  2, 44w;  4, 32w).  Hu nnifsu jaghti ezempju ta’ faqar (Lq 2, 7;  Mt 8, 20p) u ta’ umilta` (Mt 11, 29;  20, 28p;  Mt 21, 5;  Gw 13, 12w;  ara 2 Kor 8, 9;  Fil 2, 7w), u jidentifika ruhu maz-zghar u dawk li mhumiex hienja (Mt 25, 45, ara 18, 5wp).

            5, 5      ta’ qalbhom helwa jew “l-umli”.  L-istess fis-Salm 37 skond is-LXX.  Il-v 5 jixxiebah mal-v 4 ghax jista’ jkun biss kumment fuq v 3;  jekk jithalla barra, l-ghadd ta’ beaqtitudnijiet jonqos ghal sebgha (ara 6, 9+).  

            5, 8      Ez 33, 20+

            5, 12    lill-profeti li kienu qabilkom: id-dixxipli huma s-successuri tal-profeti (ara 10, 41;  13, 17;  23, 34).

Melh ta’ l-art u dawl tad-dinja  (5, 13-16)

            5, 14    Gw 8, 12+

            5, 15    Fi zminijiet imghoddija, il-modd kien bicca ghamara bi tliet jew erba’ saqajn.   Hawn jinftiehem li tahbi l-musbieh taht din l-ghamara, ftit jew wisq bhal taht is-sodda skond Mk 4, 21p, mhux li titfieh billi tghattih b’modd li jintuza llum.

It-twettiq tal-Ligi  (5, 17-19)

            5, 17    Gesu` mhu gej la biex jeqred il-Ligi (Dt 4, 8+) u l-organizzazzjoni kollha tal-qedem, lanqas biex jikkonsagraha bhal xi haga li ma tintmessx, izda biex jaghtihom, bl-imgieba tieghu, ghamla gdida u definittiva, sabiex jitwettaq fis-shuhija tieghu dak li lejh kienet timmira l-Ligi nnifisha (ara Mt 1, 22+;  Mk 1, 15+).  Dan japplika b’mod partikolari ghall-“gustizzja” (v 20, ara 3, 15;  Lev 19, 15;  Rum 1, 16+), “gustizzja perfetta” (v 48), li dwarha s-sentenzi kontrastanti tal-vv 21-48 jaghtu xi ftit ezempji sinjifikattivi mhux hazin. Il-precett tal-qedem isir wiehed interjuri u jilhaq ix-xewqa u l-ghan sigriet (ara 12, 34;  23, 25-28).  M’ghandu ghaldaqstant jithalla barra ebda punt partikolari tal-Ligi, ghall-inqas jekk dan ma jkunx twassal ghat-twettiq shih tieghu (vv 18-19;  ara 13, 52). Hija kwistjoni anqas ta’ thaffif milli ta’ approfondiment (11, 28).  L-imhabba, li fiha diga` ingabret il-Ligi tal-qedem kollha (7, 12;  22, 34-40p), issir il-kmandament il-gdid ta’ Gesu` (Gw 13, 34) u jwettaq il-Ligi kollha (Rum 13, 8-10;  Gal 5, 14;  ara Kol 3, 14+).

            5, 18    Meta Gesu` jintroduci b’tassew (= amen, ara S 41, 14+ u Rum 1, 25+) xi diskors minn tieghu, huwa jkun qed jishaq fuq l-awtorita` (6, 2.5.16, ecc;  Gw 1, 51, ecc). - anqas l-izghar ittra jew tikka wahda mil-Ligi:  Tr. “la iota, lanqas sinjal wiehed mil-Ligi” jew “tikka zghira minn fuq l-i”.

Il-gustizzja l-gdida wisq aqwa minn dik tal-qedem  (5, 20-48)

            5, 21    Smajtu:  it-taghlim tradizzjonali kien jinghadda bil-fomm, fuqkollox fis-sinagogi.

            5, 22    Mt 3, 12+

            5, 22    Gifa:  Tr. “kretin”.  Il-kelma aramajka raqa tfisser “ras vojta”, “bla mohh”.  Sinedriju:  jigifieri s-Sinedriju l-kbir li kien jinsab f’Gerusalemm, u mhux it-”tribunali” semplici vv 21-22) mifruxin mal-pajjiz kollu. - Iblah:  Tr, “michud”.  Ma’ l-ewwel tifsira tal-kelma griega, “bliehi” jew “belhieni”, l-uzu ebrajk zied sfumatura wisq iktar serja ta’ nuqqas ta’ wiri ta’ hniena religjuza.

            5, 31    Mt 19, 9+

            5, 37    Iva, iva;  Le, le:  Tr. “iva? iva: le? le”.  Din il-formulazzjoni, mid-dehra maghrufa sew (ara 2, Kor 1, 17;  Gak 5, 12), tista’ titfisser b’modi diversi:  1. veracita`: jekk iva, ghid iva;  jekk le, ghid le;  2. sincerita`: l-iva li tohrog mill-halq (jew il-le) tikkorispondi ghall-iva (jew il-le) li hemm fil-qalb;  3. solennita`:  it-tennija ta’ l-iva jew il-le tidher bhala forma solenni ta’ affermazzjoni jew ta’ chid, li tkun bizzejjed biex tehles mit-tehid ta’ gurament li jsejjah lil Alla.

            5, 38    Ez 21, 24+

            5, 39    bniedem hazin ma tiqfulux: dan jirreferi (ara l-ezempji tal-vv 39-40) dwar il-hazen li bniedem jintlaqat minnu personalment;  huwa projbit li ssir rezistenza fl-ghamla ta’ xi vendetta, billi jsir il-hazin ghall-hazin skond ir-regola lhudija ta’ ritaljazzjoni (v 38;  ara Ez 21, 25+;  S 5, 11+).  Gesu` ma jaghmel ebda projbizzjoni la fuq li bniedem jieqaf b’dinjita` ghall-attakki mhux gusti li jsirulu (ara Gw 18, 22w) lanqas, wisq inqas, li jiggieled il-hazen fid-dinja.

            5, 40    jehodlok: bhala rahan (ara Ez 22, 25w;  Dt 24, 12w).  Huwa car li hawnhekk Gesu` qed jaghti stil li hu apposta paradossali ghall-hsieb tieghu (ara 19, 24).

            5, 43    It-tieni parti ta’ dan il-kmandament (“obghod lill-ghadu tieghek”) ma tinstabx, hekk kif inhi, fil-Ligi lanqas ma tista’ qatt issibha.  Din l-espressjoni, f’ilsien fqir minn kull tilwin (l-aramajk) tixbah lil:  “M’ghandekx thobb lill-ghadu tieghek”.  Ara Lq 14, 26 u l-parallel tieghu f’Mt 10, 37.  Madankollu nsibu, f’Sir 12, 4-7 u fil-kitbiet ta’ Qumran (1QS 1, 10, ecc), twarrib fil-genb tal-midinbin li mhix ’il boghod mill-mibgheda;  kienu dawn l-espressjonijiet li Gesu` seta’ jahseb fihom.

            5, 44    ghedewwa taghkom:  hemm zjieda li tghid iktar car: “aghmlu l-gid lil dawk li joboghdukom”.  - dawk li jippersegwitawkom:  hemm zjieda li tghid “u ghal dawk li jimxu hazin maghkom”  (ara Lq 6, 27w).

            5, 46    il-pubblikani:  dawk li jigbru l-harag;  xoghlhom kien jigbed l-istmerrija tan-nies (ara 9, 10;  18, 17+).

            5, 48    Lev 19, 2+

L-ghemil ta’ karita` bil-mohbi  (6, 1-4)

6      6, 1      l-ghemil tajjeb taghkom ma taghmluhx:  litt. “il-gustizzja taghkom ma taghmluhiex” (jew ukoll “ma taghmlux il-karita`”), jigifieri twettqu l-opri tajba li jirrendu lill-bniedem gust quddiem Alla.  Ghal-lhud, l-opri ewlenin kienu l-karita` (vv 2-4), it-talb (vv 5-6) u s-sawm (vv 16-18).

            6, 2      dawk ta’ wicc b’iehor:  dan it-titlu, li jhaddan lil dawk kollha li ghandhom gibda falza lejn hniena sentimentali u li taghmel hoss, japplika b’mod specjali, fl-ispirtu ta’ Gesu`, ghas-setta tal-Farizej (ara 15, 7;  22, 18;  23, 13-15).      

It-talb fil-mohbi  (6, 5-6)

            6, 5      meta titolbu:  kien bl-ezempju (Mt 14, 23), kif ukoll bit-taghlim, li Gesu` ghallem lid-dixxipli tieghu id-dover tat-talb u kif jitolbu.  It-talb ghandu jkun umli quddiem Alla (Lq 18, 10-14) u quddiem il-bnedmin (Mt 6, 5-6;  Mk 12, 40p), maghmul bil-qalb iktar milli bix-xufftejn (Mt 6, 7), mimli fiducja fit-tjieba tal-Missier (Mt 6, 8;  7, 7-11p) u b’insistenza u wicc sfiq (Lq 11, 5-8;  18, 1-8).  Dan jinstama’ jekk issir bil-fidi (Mt 21, 22p), f’isem Gesu` (Mt 18, 19w;  Gw 14, 13w;  15, 7.16;  16, 23-27), u jkun ghal kull ma hu tajjeb (Mt 7, 11) bhall-Ispirtu s-Santu (Lq 11, 13), il-mahfra (Mk 11, 25), hwejjeg tajba ghal dawk li jkunu qed jippersegwitaw (Mt 5, 44p;  ara Lq 23, 24), fuqkollox il-migja tas-saltna ta’ Alla u l-perseveranza fil-waqt tal-prova eskatologika (Mt 24, 20p;  26, 41p;  Lq 21, 36;  ara Lq 22, 31w):  hemm insibu l-qofol kollu tat-talb kif ghandu jkun, kif mghallem lilna minn Gesu` (Mt 6, 9-15p). 

            It-talba vera.  Il-Missierna  (6, 7-15)

            6, 9      Fir-rakkont ta’ Mt, il-Missierna fiha seba’ petizzjonijiet.  Dan l-ghadd huwa ghaziz ghal Mt:  tliet darbiet 7+ 7 il-generazzjoni fil-genealogija (1, 17);  seba’ beatitudnijiet  (5, 3+;  5, 5);  seba parabboli (13, 3+);  li tahfer mhux ghal seba’ darbiet, izda ghal “sebghin darba seba’ ” (18, 22);  is-seba’ sahtiet tal-Farizej (23, 13+);  is-seba’ taqsimiet tal-Vangelu.  X’aktarx li biex jikseb dan in-numru sebgha, Mt zied mat-test principali (Lq 11, 2-4) it-tielet (ara 7, 21;  21, 31;  26, 42) u s-seba’ petizzjoni (ara il-“hazin”: 13, 19.38).

            6, 11    ta’ kuljum:  verzjoni tradizzjonali u probabbli ta’ kelma difficli.  Jista’ jinghad ukoll: “mehtieg ghall-ghajxien” jew “ta’ ghada”.  Il-hsieb hu li ghandna nitolbu lil Alla is-sosteniment indispensabbli tal-hajja materjali, izda mhux l-ghana lanqas il-gid. Il-Patres applikaw dan it-test ghan-nutriment tal-fidi, tal-hobz tal-Kelma ta’ Alla u tal-hobz ta’ l-Ewkaristija (ara Gw 6, 22+). 

            6, 13    1 Gw 2, 14+

            6, 13    deni:  Tr. “hazin”.  -  Hemm zjieda li tghid “Ghax tieghek hi s-saltna u l-glorja ghal dejjem. Amen” (influwenza liturgika).

Is-sawm bil-mohbi  (6, 16-18)

It-tezor veru  (6, 19-21)

L-ghajn musbieh tal-gisem  (6, 22-23)

            6, 23    jekk id-dawl... id-dlam:  id-dawl li jinfirex mir-ruh jitqabbel mad-dawl materjali li minnu l-ghajn tiehu jew tichad il-beneficcju ghall-gisem;  jekk l-ghajn ukoll tinsab imdallma, l-ghamad ikun wisq aghar mill-istess ghama tal-gisem.

Alla u l-flus  (6, 24)

Intelqu fil-Providenza  (6, 25-34)

 

Tiggudikawx  (7, 1-5)

7      7, 1      Tiggudikawx lill-ohrajn biex ma tkunux iggudikati minn Alla.  L-istess fil-v li jmiss (ara Gak 4, 12).

Tipprofanawx il-hwejjeg qaddisa  (7, 6)

            7, 6      dak li hu qaddis:  il-laham qaddis, ikel imqaddes biex jigi offrut fit-tempju (ara Ez 22, 30;  Lev 22, 14).  - Bl-istess mod m’ghandekx tipproponi taghlim siewi u qaddis lil min ma jkunx jista’ jilqghu u li jista’ jaghmel uzu hazin minnu.  It-test ma jghidx min huma sewwasew dawn in-nies: il-lhud ostili?  Il-pagani? (ara 15, 26).

L-effikacja tat-talb  (7, 7-11)

            7, 7      Dt 4, 29+         Gak 1, 5+

Ir-regola tad-deheb  (7, 12)

            7, 12    dak kollu li tridu li l-bnedmin jaghmlu lilkom:  dan il-qawl dwar l-imgieba kien maghruf sew fiz-zminijiet l-imghoddija, specjalment mill-gudajizmu (ara Tob 4, 15, ittra ta’ Aristea, Targum ta’ Lev 19, 18, Hillel, Filone ta’ Lixandra, ecc), izda taht sura negattiva: “taghmilx lill-ohrajn dak li inti ma tridx li jintaghmel lilek”.  Gesu`, u warajh il-kittieba nsara, jaghtu lil dan il-qawl sens pozittiv, li hu bilwisq iktar esigenti.

Iz-zewg triqat  (7, 13-14)

            7, 13    Dt 30, 15+       S 1, 1+

            7, 13    It-taghlim dwar iz-zewg triqat, dik tat-tajjeb u dik tal-hazin, li l-bniedem irid jaghzel bejnithom, hu tema antika u mifruxa fil-gudajizmu (ara Dt 30, 15-20;  S 1;  Prov 4, 18w;  12, 28;  15, 24;  Sir 15, 17;  33, 14).  Dan it-taghlim gie espress fi trattat zghir dwar il-morali li waslilna permezz tad-Didache` u t-traduzzjoni tieghu bil-latin Doctrina Apostolorum. X’aktarx li nhossu l-influwenza tieghu f’ Mt 5, 14-18;  7, 12-14;  19, 16-26;  22, 34-40 u f’Rum 12, 16-21;  13, 8-12.  -  wiesa’ l-bieb u spazjuza t-triq:  tr. “wiesa’ tabilhaqq u spazjuza hija t-triq”. 

Il-profeti foloz  (7, 15-20)

            7, 15    profeti foloz:  mghallmin fil-gideb li jisseducu l-poplu b’wirjiet foloz ta’ hniena, izda ma jkunu qed jaghmlu xejn hlief ifittxu l-interessi taghhom (ara 24, 4w.24).

Id-dixxipli veri  (7, 21-27)

            7, 21    Gham 5, 21+

            7, 22    F’dak il-jum:  f’jum l-ahhar gudizzju.

Staghgib tal-folla  (7, 28-29)

            7, 29    bhall-kittieba taghhom:  li kienu jahbu t-taghlim kollu taghhom taht it-“tradizzjoni” ta’ dawk li gew qabilhom (ara 15, 2).  -  Tr. billi jzidu “u l-Farizej”.

III.   IL-PREDIKAZZJONI DWAR IS-SALTNA TAS-SMEWWIET

1.   RAKKONT:  GHAXAR MIRAKLI

 

Fejqan ta’ wiehed imgiddem  (8, 1-4)

 

8      8, 3      Permezz tal-mirakli Gesu` jirrivela s-setgha tieghu fuq in-natura (8, 23-27;  14, 22w), b’mod partikolari fuq il-mard (8, 1-4.5-13.14-15;  9, 1-8.20-22.27-31;  14, 34-36;  15, 30;  20, 29-34p;  Mk 7, 32-37;  8, 22-26;  Lq 14, 1-6;  17, 11-19;  Gw 5, 1-16;  9, 1-41), fuq il-mewt (Mt 9, 23-26p;  Lq 7, 11-17;  Gw 11, 1-44) u fuq ix-xjaten (Mt 8, 29+).  Differenti fis-semplicita` taghhom mill-ghegubijiet kbar ta’ l-ellenizmu jew tal-gudajizmu rabbiniku, il-mirakli ta’ Gesu` jispikkaw fuq kollox minhabba fit-tifsira li ghandhom sew spiritwali sew simbolika:  huma jhabbru l-kastigi (21, 18-22p) u r-rigali ta’ l-era messjanika (11, 5+;  14, 13-21;  15, 32-39p;  Lq 5, 4-11;  Gw 2, 1-11;  21, 4-14) u jniedu t-trijonf ta’ l-Ispirtu fuq il-hakma tax-xitan (8, 29+) u fuq is-setgha tal-hazen, id-dnubiet (9, 2+) u kull xorta ta’ mard (8, 17+).  Xi kultant maghmulin bi hniena (20, 34;  Mk 1, 41;  Lq 7, 13), fuq kollox ghandhom l-ghan li jikkonfermaw il-fidi (8, 10+;  Gw 2, 11+).  Gesu` ghalhekk iwettaqhom biss bi skop preciz, filwaqt li jitlob lil dawk li jkunu raw biex jibqghu siekta (Mk 1, 34+) u jirriserva li jipprovdi, aktar tard, il-miraklu deciziv tal-qawmien  mill-mewt tieghu nnifsu (12, 39-40).  Din is-setgha ta’ fejqan Gesu` ghaddiha lill-appostli meta stedinhom ihabbru s-saltna (10, 1.8p);  hu ghaldaqstant li Mattew irrakkonta, qabel ma Gesu` baghat lit-Tnax fuq il-missjoni taghhom (k 10), ghadd ta’ ghaxar mirakli (kk 8-9) bhala sinjali ta’ min hu “mibghut” tassew, jew il-missjunarju (Mk 16, 17w;  Atti 2, 22;  ara Atti 1, 8+).   

 

            8, 4      Mk 1, 34+    

 

Fejqan tal-qaddej tac-centurjun  (8, 5-13)

 

            8, 10    Il-fidi li Gesu` jehtieg sa mill bidu tal-hidma tieghu (Mk 1, 15) u li se jibqa’ jehtieg bla waqfien, hi tqanqila ta’ fiducja u telqa li minhabba fihom il-bniedem jichad milli jkompli jafda fuq il-hsibijiet tieghu u fuq is-sahha tieghu, biex iqieghed ruhu fil-kliem u fis-setgha ta’ Min huwa jkun jemmen fih (Lq 1, 20.45;  Mt 21, 25p.32).  Gesu` jitlobha b’mod partikolari meta jaghmel il-mirakli (8, 13;  9, 2p.22p.28w;  15, 28;  Mk 5, 36p;  10, 52p;  Lq 17, 19), li huma anqas attijiet ta’ hniena milli sinjali tal-missjoni tieghu u tas-saltna (8, 3+, ara Gw 2, 11+); ghaldaqshekk Gesu` ma jistax iwettaq jekk ma jsibx il-fidi, li taghti lil dawn il-mirakli kull tifsira vera li jista’ jkollhom (12, 38w;  13, 58p;  16, 1-4).  Filwaqt li tesigi sagrificcju ta’ l-ispirtu u ta’ l-ezistenza kollha kemm hi, il-fidi hija att difficli ta’ umilta` (18, 6p), li bosta jirrifjutaw milli jwettqu, b’mod partikolari f’Izrael (8, 10p;  15, 28;  27, 42p;  Lq 18, 8) jew iwettqu biss bin-nofs (Mk 9, 24;  Lq 8, 13).  Ghad-dixxipli nnifishom it-twemmin jigi bil-mod (8, 26p;  14, 31;  16, 8;  17, 20p), ukoll wara l-qawmien mill-imwiet (28, 17;  Mk 16, 11-14;  Lq 24, 11.25.41).  Ukoll il-fidi l-iktar sinciera tal-kap taghhom, il-“blata” (16, 16-18), se titharrek bl-iskandlu tal-passjoni (26, 69-75p), izda wara se tohrog rebbihija (Lq 22, 32).  Meta l-fidi tkun shiha, hija twettaq l-ghegubijiet (17, 20p;  21, 21p;  Mk 16, 17), tikseb kollox (21, 22p;  Mk 9, 23), b’mod partikolari l-mahfra tad-dnubiet (9, 2p;  Lq 7, 50) u s-salvazzjoni, li taghha l-fidi hi l-kondizzjoni indispensabbli (Lq 8, 12;  Mk 16, 16;  ara Mt 3, 16+).

 

            8, 11    Fuq l-ezempju ta’ Is 25, 6;  55, 1-2;  S 22, 27, ecc., il-gudajizmu ta’ spiss wera l-ferh li kellha ggib maghha l-era messjanika taht ix-xbieha ta’ bankett (ara Mt 22, 2-14;  26, 29p;  Lq 14, 15;  Apk 3, 20;  19, 9).

 

            8, 12    Gw 8, 12+

 

            8, 12    dawk li twieldu fis-Saltna:  jigifieri l-lhud, werrieta naturali tal-weghdiet.  Dawk fosthom li ma emmnux fi Kristu se jaraw lill-pagani jehdulhom posthom.  ­- tghazziz tas-snien:  xbieha biblika tar-rabja u ta’ l-istmellija tal-hziena f’konfront mal-gusti (ara S 35, 16;  37, 12;  112, 10;  Gob 16, 9).  F’Mt dawn il-kelmiet ifissru d-dannazzjoni.

 

Fejqan tal-kunjata ta’ Pietru  (8, 14-15)

 

Fejqan iehor  (8, 16-17)

 

            8, 16    Ghal Is, il-qaddej “ha” fuqu nnifsu l-ugigh kollu taghna bit-tbatija li sofra bi tpattija.  Mt jifhem li Gesu` “hadhom” billi xejjinhom permezz ta’ kull fejqan mirakoluz li ghamel.  Din l-interpretazzjoni, mid-dehra mgebbda, hi fis-sewwa kollu wahda ta’ verita` teologika profonda:  billi Gesu`, “il-qaddej”, gie biex jiehu fuqu d-dnubiet, huwa seta’ wkoll ihaffef lill-bnedmin minn kull deni fil-gisem, li jigi b’konsegwenza u kastig ghad-dnub.

 

Esigenzi tal-vokazzjoni appostolika  (8, 18-22)

 

            8, 18    ghax-xatt l-iehor:  ix-xatt ta’ lvant ta’ l-ghadira tal-Galilija (Tiberijadi).

 

            8, 20    Bin il-bniedem:  titlu li jidher biss fil-Vangeli (ara Gw 3, 14+;  minbarra Atti 7, 56;  Apk 1, 13;  14, 14);  Gesu` zgur li ta dan it-titlu lilu nnifsu u b’ghogba kbira, daqqa biex jiddeskrivi l-umiljazzjonijiet tieghu (8, 20;  11, 19;  20, 28), fuq kollox dawk tal-passjoni (17, 22, ecc), daqqa biex ihabbar it-trionf eskatologiku tal-qawmien (17, 9), tal-migja tieghu lura fil-glorja (24, 30) u tal-gudizzju (25, 31). Dan it-titlu, ta’ bixra aramajka u li fil bidu kien ifisser “bniedem” (Ezek 2, 1+), kien fil-fatt, minhabba fl-originalita` tal-frazi, jigbed l-attenzjoni fuq l-umilta` tal-kundizzjoni umana tieghu;  izda fl-istess hin, kif applikat minn Dan 7, 13+ u wara mill-apokalittika gudajka (Henok) ghall-persunagg traxxendenti, ta’ nisel smewwi, li jircievi minghand Alla s-saltna eskatologika, kien inebbah b’mod misterjuz izda car bizzejjed (ara Mk 1, 34+;  Mt 13, 13+), x’kien il-messjanizmu tieghu. L-istqarrija bla ebda tlaqliq, maghmula quddiem is-Sinedriju (26, 64+), kellha min-naha l-ohra tnehhi kull dubju li seta’ kien hemm.

 

It-tempesta msikkta  (8, 23-27)

 

            8, 26    Mt 8, 10+

 

            8, 27    S 65, 8+

 

L-imxajtna f’art il-Gadarin  (8, 28-34)

 

            8, 28    Gadarin:  jissejhu hekk mill-belt ta’ Gadara, li tinsab fix-xlokk ta’ l-ghadira tal-Galilija (Tiberijadi).  Il-kelma varjanti “Gerasin” (Mk, Lq u vulg. ta’ Mt) titnissel mill-isem ta’ belt ohra:  Gerasa jew forsi Korsja;  il-kelma varjanti “Gergesini” gejja minn suppozizzjoni li jaghmel Origene.  -  tnejn min-nies, mahkumin mix-xitan:  minflok bniedem wiehed, kif insibu f’Mk u Lq;  bl-istess mod zewg ghomja f’Geriko (20, 30) u zewg ghomja f’Betsajda (9, 27), miraklu li jtenni ’l dak ta’ qabel.  Din id-duplikazzjoni tal-persunaggi tista’ tkun ghamla ta’ stil ta’ Mt.  

 

            8, 29    Mt 4, 3+

 

            8, 29    qabel iz-zmien:  fil-mistennija ta’ jum il-gudizzju, ix-xjaten igawdu certu helsien fil-hidma taghhom fuq din l-art (Apk 9, 5);  l-iktar li jhobbu jaghmlu hu li jippussessaw il-bnedmin (12, 43-45+).  Din il-possessjoni ta’ spiss tkun imsiehba b’xi marda, ghax din, bhala konsegwenza tad-dnub (9, 2+), hi wirja ohra tal-hidma tax-xitan (Lq 13, 16).  Hekk ukoll l-ezorcizmi tal-Vangelu, li xi kultant, bhal f’dan il-kaz, jidhru f’ qaghda cara ghall-ahhar (ara 15, 21-28p;  Mk 1, 23-28p;  Lq 8, 2), ta’ spiss jiehdu s-sura ta’ xi fejqan (9, 32-34;  12, 22-24p;  17, 14-18p;  Lq 13, 10-17).  Bis-setgha tieghu fuq ix-xjaten, Gesu` jeqred l-imperu tax-xitan (12, 28p;  Lq 10, 17-19;  ara Lq 4, 6;  Gw 12, 31+) u jniedi s-saltna messjanika, li l-Ispirtu qaddis hu l-weghda karatteristika taghha (Is 11, 2+;  Goel 3, 1w).  Jekk il-bnedmin jichdu milli jifhmu dan, ix-xjaten mill-banda l-ohra dan jafuh sew (hawn u Mk 1, 24p;  3, 11p;  Lq 4, 41;  Atti 16, 17;  19, 15). Gesu` jghaddi din is-setgha ta’ ghemil ta’ ezorcizmu lid-dixxipli tieghu,  flimkien mas-setgha li jfejqu bil-mirakli (10, 1.8p) li ghandha x’taqsam ma’ l-ewwel setgha (8, 3+;  4, 24;  8, 16p;  Lq 13, 32). 

 

Fejqan ta’ wiehed paralitiku  (9, 1-8)

 

9      9, 1      belt:  Kafarnahum (ara 4, 13).

 

            9, 2      Mt 8, 10+

           

            9, 2      dnubietek mahfura:  Gesu` jhares lejn il-fejqan tar-ruh qabel dak tal-gisem u jaghmelo miraklu fuq il-gisem biss biex jasal ghar-ruh.  Izda din il-kelma diga` kien fiha weghda ta’ fejqan, billi l-mardiet tal-gisem kien meqjusa bhala mnissla minn xi dnub li l-bniedem marid ikun ghamel hu jew il-genituri tieghu (ara 8, 29+;  Gw 5, 14;  9, 2).  

 

            9, 4      Gw 1, 48+

 

            9, 5      Li tahfer id-dnubiet tar-ruh hi xi haga fiha nnifisha iktar difficli milli tfejjaq l-igsma;  izda huwa ehfef li tghid dan, ghaliex il-fejqan tar-ruh ma jistax isehh b’mod li jidher minn barra.

 

            9, 8      Mt 8, 3+

 

            9, 8      bnedmin:  fil-plural:  Mt x’aktarx qieghed jahseb fil-ministri tal-Knisja li rcevew din is-setgha minghand Kristu (18, 18).

 

Is-sejha ta’ Mattew  (9, 9)

 

            9, 9      Mattew:  l-istess wiehed li jissejjah Levi minn Mk u Lq.

 

Ikla mal-midinbin  (9, 10-13)

 

            9, 10    pubblikani u midinbin:  jigifieri dawki li d-drawwiet personali jew ix-xoghol ta’ fama hazina taghhom (ara 5, 46+) kien jaghmilhom nies “mhux safja” u li mhux ta’ min jindiehes maghhom.  B’mod partikolari kienu jahsbu hazin fuqhom li ma kienux josservaw l-ghadd kbir ta’ ligijiet li jolqtu l-ikel u t-tekil;  minn hawn gejjin il-problemi ta’ dak li ghandu jigri fuq il-mejda ta’ l-ikel (Mk 7, 3w.14-23p;  Atti 10, 15+;  15, 20+;  Gal 2, 12;  ara 1 Kor 8w;  Rum 14).  

 

            9, 11    Mt 3, 7+

 

Diskussjoni fuq is-sawm  (9, 14-17)

 

            9, 13    Hniena rrid:  minflok twettiq mtal-Ligi rigoruz u li jidher minn barra, Alla jippreferi s-sentimenti interni ta’ qalb sinciera u li taghder.  Din hija tema li nsibu ta’ spiss fil-Profeti (Gham 5, 21+).

 

            9, 14    Gwanni l-Battista.  Id-dixxipli tieghu, bhall-Farizej, kienu jaghmjlu sawmiet zejda biex b’dawn l-opri ta’ qdusija jhaffu l-migja tas-saltna (ara Lq 18, 12).

 

            9, 15    Gw 3, 29+

 

            9, 15    L-gharus huwa Gesu`, u shabu, jigifieri “l-mistednin ta’ l-unur”, ma jistghux isumu ghax bil-migja tieghu diga` bdew iz-zminijiet messjanici.  -  meta l-gharus jehduhulhom:  thabbira cara tal-mewt ta’ Gesu`.

 

            9, 17    L-ilbiesi qodma u d-damiggani qodma huma l-gudajizmu f’dak kollu li ghandu nieqes fl-ekonomija tas-salvazzjoni;  id-drapp mhux imsellet u l-inbid il-gdid huma l-ispirtu l-gdid tas-saltna ta’ Alla.  Is-sens ta’ qdusija esagerat li kellhom id-dixxipli ta’ Gwanni u l-Farizej, bl-iskuza li jergghu jaghtu l-hajja mill-gdid lil dak li kien jigri qabel, ma jwassalx hlief biex iqieghed il-qadim f’qaghda aghar.  Filwaqt li Gesu` jirrofta kull piz zejjed u traqqigh, huwa jrid jaghmel xi haga ghalkollox gdida, ukoll jekk jissublima l-istess spirtu tal-Ligi (ara 5, 17w).

 

Fejqan mit-tnixxiegha tad-demm

u l-qawmien ta’ bint wiehed kap  (9, 18-26)     

 

            9, 18    wiehed mill-kapijiet:  kap tas-sinagoga li f’Mk u Lq jissejjah Gajru.

 

            9, 19    1 Tim 4, 14+

 

            9, 20    Mt 23, 5+

 

            9, 22    Mt 8, 10+

 

            9, 23    Wirjiet ta’ luttu storbjuzi fil-lvant.

 

            9, 25    Mt, 8, 15+

 

            9, 26    Mt 8, 3+

 

Fejqan ta’ zewg ghomja  (9, 27-31)

 

            9, 27  Bin David:  titlu messjaniku (2 Sam 7, 1+;  ara Lq 1, 32;  Atti 2, 30;  Rum 1, 3), generalment accettat mill-gudajizmu (Mk 12, 35;  Gw 7, 42) u li dwaru Mattew b’mod partikolari sahaq li japplikah ghal Gesu` (1, 1;  12, 23;  15, 22;  20, 30p;  21, 9.15).  Gesu` accettah biss b’riserva, ghaliex kien jimplika hsieb wisq uman ta’ kif thares lejn il-Messija (22, 41-46;  ara Mk 1, 34+), u kien jippreferi t-titlu misterjuz ta’ Bin il-bniedem (8, 20+).

 

            9, 28    Mt 8, 10+

 

            9, 30    Mk 1, 34+

 

Fejqan ta’ wiehed mutu mxajtan  (9, 32-34)

 

            9, 33    Mt 8, 29+

 

            9, 34    Versett imholli barra mix-xiehda tat-test “occidentali”.

 

Il-mizerja tal-folol  (9, 35-38)

 

            9, 35    Mk 1, 1+

 

            9, 36    raghaj:  xbieha biblika (Num 27, 17;  1 Slat 22, 17;  Gdt 11, 19;  Ezek 34, 5).

 

2.   KLIEM APPOSTOLIKU

 

Il-missjoni tat-Tnax  (10, 1-15)

10    10, 1    Mt jobsor li l-ghazla tat-Tnax hi maghrufa, filwaqt li Mk u Lq jsemmuha b’mod esplicitu bhala xi haga distinta mill-missjoni.

            10, 2    L-elenku tat-tnax l-appostlu (ara Mk 3, 14+ u Lq 6, 13+) waslilna f’erba’ ghamliet, skond Mt, Mk, Lq u Atti.  Jinqasam fi tliet gruppi ta’ erba’ ismijiet kull wiehed;  l-ewwel ta’ kull grupp huwa dejjem l-istess f’kull ghamla:  Pietru, Filippu u Gakbu ta’ Alfew;  izda mbaghad l-ordni ta’ l-ismijiet ta’ wara jista’ jinbidel.  Fl-ewwel grupp, dak tad-dixxipli l-aktar qrib ta’ Gesu`, Mt u Lq jqeghdu lill-ahwa Pietru u Indri`, Gakbu u Gwanni;  f’Mk u Atti, Indri` jingieb bhala r-raba’ wiehed, filwaqt li jcedi postu liz-zewg ulied ta’ Zebedew li saru, flimkien ma’ Pietru, it-tlieta l-iktar intimi mal-Mulej (ara Mk 5, 37+).  Iktar tard fl-Atti, Gakbu ta’ Zebedew jingieb wara Gwanni, huh iz-zghir, li jkun sar iktar importanti (ara Atti 1, 13;  12, 2+ u qabel Lq 8, 51+;  9, 28).  Fit-tieni grupp, li jidher li kellu rabtiet specjali ma’ dawk li ma kienux lhud, Mattew jew Levi jghaddi ghall-ahhar post fil-lista ta’ Mt u ta’ l-Atti;  huwa biss f’Mt li jissejjah “il-pubblikan”.  Fit-tielet grupp, l-iktar wiehed gudajizzanti (lhudi fost il-lhud), u jekk Taddew (jew Lebbew) ta’ Mt u Mk u l-istess isem ghal bhal Guda (bin Gakbu) ta’ Lq u Atti, dan insibuh f’Lq u Atti fit-tielet minflok it-tieni post.  “Xmun l-Imheggeg” ta’ Lq u Atti hu biss it-traduzzjoni griega ta’ l-aramajk “Xmun il-Kanani” ta’ Mt u Mk;  Guda l-Iskarjota, it-traditur, dejjem insibuh fl-ahhar post;  ismu ta’ sikwiet jitfisser bhala “ir-ragel minn Qirjot” (ara Goz 15, 25), izda jista’ jkun ukoll imnissel mill-aramajk xeqarja, “il-giddieb, l-ipokrita”.

            10, 6    dar ta’ Izrael:  ebrajizmu bibliku, minflok “il-poplu ta’ Izrael”.  -  Bhala werrieta ta’ l-ghazla u tal-weghdiet, il-lhud ghandhom ikunu l-ewwel li jircievu l-offerta tas-salvazzjoni;  izda ara Atti 8, 5;  13, 5+. 

            10, 7    Mt 3, 2+          Mt 4, 17+

            10, 11  It-tislima li tinghata fil-orjent issir billi bniedem jixtieq is-sliem lill-iehor.  Dan l-awgurju (v 13) jitqies li hu xi haga konkreta hafna li ma tistax tibqa’ fl-arja:  jekk dan ma jkunx jista’ jitwettaq,  ha jerga’ lura ghand min ikun lissnu.

            10, 14  farfru t-trab:  kelmiet ta’ nisel ebr.  Jitqies bhala mhux safi t-trab ta’ kull art barra l-art imqaddsa;  hawnhekk, jigifieri ta’ kull art li ma tilqax il-Kelma.

Il-missjunarji se jkunu ppersegwitati  (10, 16-25)

            10, 17-39         It-taghlimiet ta’ dawn il-vv jghaddu ’l hinn sew mil-limitu ta’ l-ewwel missjoni tat-Tnax u zgur li tlissnu aktar tard (ara f’liema parti jinsabu f’Mk u Lq).  Mt gabarhom flimkien hawnhekk biex jikkompila brevjar shih fuq il-missjunarju.

            10, 17  qrati:  litt. “sinedriji”, sew is-sinedriji z-zghar fil-provincja sew is-sinedriju l-kbir f’Gerusalemm (ara 5, 21w).

            10, 23  Wara f’ohra, Origene, xiehda ohra u kodici VI seklu jgibu:  “u jekk jippersegwitawkom f’din aharbu f’ohra” (jigifieri lejn it-tielet belt).  ­- l-bliet kollha ta’ Izrael:  il-grajja hawn imhabbra ma tolqotx lid-dinja b’mod generali, izda Izrael b’mod partikolari;  grat meta Alla gie “jzur” lill-poplu tieghu li sar infidil u temm is-sistema tal-patt il-qadim bil-qerda ta’ Gerusalemm u t-tempju ta’ go fiha fis-sens 70 WK (ara 24, 1+).

Tkellmu bil-miftuh  u minghajr biza’  (10, 26-33)

            10, 27  Gesu` ried biss jafda l-messagg tieghu b’mod mistur, sabiex dawk li kienu jisimghuh ma jkunux jistghu jaqbduh (Mk 1, 34+) u hu stess kien ghadu ma wettaqx hidmietu bil-mewt u l-qawmien tieghu.  Iktar tard id-dixxipli se jkunu jistghu u ghandhom id-dmir li jipproklamaw kull haga minghajr ebda biza’.  Is-sens ta’ dawn il-kliem f’Lq hu ghalkollox divers:  li d-dixxipli ma’ghandhomx jimitaw l-ipokrisija tal-Farizej:  dak kollu li kienu jippretendu li ghandhom jahbu kellu jispicca biex isir maghruf minn kulhadd; halli mela d-dixxipli jitkellmu bil-miftuh.  

            10, 32  Fil-waqt ta’ l-ahhar gudizzju, meta l-Iben se jaghti l-maghzulin f’idejn il-Missier (ara 25, 34).

Dissens minhabba f’Gesu`  (10, 34-36)

            10, 34  Gesu` hu “sinjal li jmeruh” (Lq 2, 34) illi, minghajr ma jkun irid it-tweeghir, huwa se jkollu tabilfors jipprovokah minhabba l-htiega ta’ ghazla li huwa jitlob minna. 

Ichad lilek innifsek biex timxi wara Gesu`  (10, 37-39)

            10, 39  F’dawn il-kliem, ta’ ghamla izjed antika minn dik ta’ Mk u Lq, “isib” trid tiftiehem fis-sens kemxejn differenti ta’ “jigbor”, “jikseb”, “jaqla’” (ara Gen 26, 12;  Hos 12, 9;  Prov 3, 13;  21, 21;  ara  16, 25+).  

Tmiem id-diskors appostoliku  (10, 40-42)

            10, 41  profeta u gust, zewg kelmiet biblici li nsibuhom flimkien ukoll fi 13, 17 u 23, 29, hawnhekk prattikament ifissru l-missjunarju u n-nisrani.

            10, 42  l-izghar:  l-appostli li Gesu` jibghat b’missjoni (ara Mk 9, 41 u Mt 18, 1-6.10.14).

 

Nisga