1. Abel, il-gust. Il-grajja ta’ Kajjin u Abel hi l-bidu tat-tema tal-bniedem gust li jbati, li n-narratur jirrakkonta li grat sa mill-ewwel generazzjoni. Din il-grajja ghandha valur ezemplari u tipprezenta f’termini konkreti wahda mill-karatteristici generali tal-kondizzjoni umana, karratteristika li tibqa’ hemm matul kull zmien. L-oppozizzjoni siekta bejn bnedmin li jkunu ahwa, minkejja t-tnissil taghhom mill-istess guf (Atti 17, 26) twassal ghal tqatil imdemmi bejniethom. Bil-maqlub tas-sagrificcju ta’ Kajjin, is-sagrificcju ta’ Abel jintghogob f’ghajnejn Alla (Gen 4, 4w). Dan jigri mhux minhabba x-xorta ta’ l-offerta. B’paragun mal-bniedem hazin, li jitwarrab, Abel jirrapprezenta lill-bniedem gust, li fih Alla jsib l-ghogba tieghu. Izda l-hazin jonsob lill-gust biex joqtlu (S 10, 9-11). Din hija ligi universali u d-

2. Ix-xbiha ta’ Gesu`. Din il-ligi ta’ dinja iebsa se tigi ghalkollox applikata fil-kaz ta’ Gesu`. Hu, il-Qaddis u l-Gust (Atti 3, 14), se jinghata l-mewt minn niesu li jhaddnu l-istess fidi. Dan hu l-eqqel delitt. Ghalhekk, il-htijiet "tad-demm tal-gusti kollha li xtered fuq l-art, ibda minn demm Abel il-gust sa demm Zakkarija.......li intom qtiltuh bejn is-santwarju u l-artal....... ghad jaqghu kollha fuq dan in-nisel" (Mt 23, 35w). Din l-attitudni kiebja ma tolqotx biss il-kaz specjali tal-mexxejja Lhud, li huma responsabbli ghall-mewt ta’ Gesu`; izda tinfirex ghalfuq il-dinja kollha, billi ma’ kullimkien jinsabu kazijiet ta’ bnedmin innocenti li jighataw il-mewt: dan it-tixrid ta’ demm jghajjat ghal vendetta mdemmija (Apk 16, 16; 18, 24). Madankollu, filwaqt li hemm dan il-lehen li qed isejjah vendetta, hemm demm iehor li ghandu lehen iktar qawwi minn dak ta’ Abel: dan hu d-demm li jahsel u jsaffi ta’ Gesu` (Lhud 12, 24). Dan jistieden lil Alla biex jaghti l-mahfra: "Missier, ahfrilhom, ghax ma jafux x’inhuma jaghmlu" (Lq 23, 34). Is-sitwazzjoni li tinholoq bil-qtil ta’ Abel, il-bniedem gust, issib ghalhekk il-maqlub taghha f’Gesu`, il-qaddej gust li jbati. Izda ghall-kuntrarju ta’ Kajjin li jibqa’ mfakkar minna minhabba fin-nuqqas drammatiku ta’ mhabba f’qalb il-bniedem (1Gw 3, 12), hu Abel li jibqa’ l-mudell tal-gustizzja gewwinija, tal-fidi li twassal ghall-gustizzja; u din hi r-raguni ghaliex, ghalkemm mejjet, huwa xorta ghadu jitkellem (Lhud 11, 4).

1. Abraham, maghzul minn Alla. Il-hajja ta’ Abraham tizviluppa ghalkollox skond l-inizjattiva hielsa ta’ Alla. Ikun Alla li l-ewwel jintervjeni; Huwa jaghzel lil Abraham minn familja li "jaqdu allat ohra" (Goz 24,2), igieghlu jitlaq minn Ur (Gen 11,30-31), u jmexxih bi triqatu gewwa art mhux maghrufa (Lhud 11,8). Din l-inizjattiva hija wahda ta’ mhabba ghax sa mill-bidu Alla juri generozita` kbira lejn Abraham. Il-weghdiet tieghu juru qafas ta’ gejjieni mill-isbah. Dak li Alla qieghed dejjem jghid huwa "Ser naghtik". Alla ser jaghti art lil Abraham (Gen 12,7; 13,15w; 15,18; 17,8); ser ibierku u jkabbarlu gensu (Gen 12,2; 16,10; 22,17). Tabilhaqq, ic-cirkostanzi jidhru li sejrin jikkontradixxu dawn il-prospetti, ghaliex Abraham huwa raghaj gerrej (nomadu) u Sarah ghaddielha z-zmien li fih jista’ jkollha t-tfal. Minhabba f’dan kollu l-gratwita` tal-weghdiet divini tispikka bil-wisq iktar. Il-futur ta’ Abraham jiddependi ghalkollox fuq is-setgha u t-tjubija ta’ Alla. Abraham hekk jigbor fih innifsu il-poplu ta’ Alla li ntghazel minkejja li ma kellu ebda mertu li jista’ jsejjah tieghu. Dak li hu mitlub minnu fuq kollox hija fidi attenta u ta’ minghajr biza, li jaccetta minghajr ebda dubju il-pjan ta’ Alla.

2. Abraham imgarrab. Din il-fidi kellha tissaffa u tissahhah bil-prova. Alla garrab lil Abraham billi talbu jissagrifika lil Izakk, proprju dak l-iben li dwaru kienet saret il-weghda (Gen 22,1w). Alla jghid lil Abraham "ma cahhadtnix minn ibnek il-wahdieni" (Gen 22,12.16). (Huwa maghruf li s-sagrificcju ta’ l-ulied kien jitwettaq fil-kulti tal-Kanaghnin). Izda huwa Alla li jzomm shih lil Izakk u hu Alla nnifsu li jehodha fuqu u "jahseb hu ghall-haruf ghas-sagrificcju" (Gen 22,8.13w). Hekk intwera bic-car kemm kien profond il-biza’ ta’ Alla li kellu Abraham (Gen 22,12). Mill-banda l-ohra, Alla kien qieghed fl-istess okkazjoni jikxef li l-pjan tieghu ma kienx dirett lejn il-mewt izda lejn il-hajja. Lil Alla "lanqas toghgbu l-qerda tal-hajjin" (Gherf 1,13; Dt 12,31; Ger 7,31). Il-mewt ghad xi darba tintrebah; "is-sagrificcju ta’ Izakk" mbaghad jidher bhala xena profetika (Lhud 11,19; 2,14-17; Rum 8,32).

3. Abraham, missier mbierek. L-ubbidjenza ta’ Abraham wasslet ghas-sehh tal-weghda (Gen 22,16w), li l-kisba taghha huwa ra filli "l-Mulej kien bierku f’kollox" (Gen 24,1). "Ma nstabx iehor bhalu fil-glorja " (Sir 44,19). Mhix kwistjoni ta’ kemm individwu ser ikun komdu: is-sejha ta’ Abraham hi li jkun missier. Il-glorja tieghu qeghda fin-nisel tieghu. Il-bidla fl-isem, minn Abram ghal Abraham, tiftihem sew bit-tifsir ta’ l-isem gdid "missier hafna gnus" (Gen 17,5). Abraham huwa pre-destinat li jkollu konsegwenzi kbar; billi Alla mhuwiex qieghed jahbi l-intenzjonijiet tieghu, il-patrijarka mal-ewwel jehodha fuqu li jintercedi ghall-ibliet ikkundannati (Gen 18,16-33). Li jkun missier ifisser li jkabbar l-influwenza tieghu li ghad tmiss lill-bnedmin kollha: "u jitbierku b’nislek il-gnus kollha ta’ l-art (Gen 22,18). Filwaqt li timmedita fuq din il-profezija, it-tradizzjoni Lhudija tirrikonoxxi fiha tifsira profonda: "Ghalhekk il-Mulej wieghdu b’gurament li bin-nisel tieghu jitbierku l-gnus" (Sir 44,21; Gen 22,18).

1. Il-fedelta` ta’ Alla. Fil-kaz ta’ Abraham il-weghdiet saru ghad-dixxendenti tieghu wkoll (Gen 13,15; 17,7-8), hekk kif murijin mill-ghazla divina. Alla la jwaqqaf il-patt tieghu ma’ Ismaghel u lanqas iktar tard ma’ Ghesaw izda ma’ Izakk u ma’ Gakobb (Gen 17,15-22; 21,8-14; 27; Rum 9). Alla jgedded il-weghdiet tieghu maghhom (Gen 26,3w; 28,13w), u huma jghadduhom lil ta’ warajhom b’wirt (Gen 28,4; 48,15; 50,24). Filwaqt li ulied Abraham kienu mahqurin fl-Egittu, Alla ta widen ghall-ghajjat taghhom, ghaliex Hu "ftakar fil-patt tieghu ma’ Abraham, ma’ Izakk u ma’ Gakobb" (Ez 2,23w; ara Dt 1,8). "Hu ftakar fil-kelma qaddisa tieghu, u f’Abraham, il-qaddej tieghu. Hu hareg bil-ferh lill-poplu tieghu" (Salm 105,42w). Iktar tard ifarrag lill-eziljati billi jsejjhilhom "nisel Abraham, habibi" (Is 41,8).

2. Wild fil-gisem. Izda hemm mod hazin kif wiehed jiddependi mill-patrijarka. Mhuwiex ghal kollox bizzejjed li wiehed ikun il-wild fil-gisem tieghu sabiex ikun il-werriet legittimu tieghu; huwa iktar mehtieg li wiehed ikun nislu f’sens spiritwali. Ghax it-tama falza ma tkunx imsiehba bi hlewwa kbira u telqa kompleta f’idejn Alla. Ezekjel jghid dan kollu lin-nies ta’ zmienu (Ezek 33,24-29). Meta Gwanni l-Battista jhabbar il-gudizzju ta’ Alla, huwa jattakka din l-istess illuzjoni b’aktar qawwa: "Tahsbux li tistghu tghidu fikom infuskom, ‘Ghandna b’missier lil Abraham’, ghax nghidilkom li Alla, minn dan l-istess gebel, jista’ jqajjem ulied lil Abraham" (Mt 3,9). Ma hu ta’ ebda siwi li r-ragel ghani w egoista fil-parabbola jghajjat "Missier Abraham" ghax hu ma jakkwista xejn minghandu. Bid-dnub tieghu, hemm precipizju kbir li jifridhom (Lq 16,24w). Ir-raba’ vangelu joffri l-istess xhieda: Gesu` jikxef il-pjanijiet ta’ qtil li jkollhom il-Lhud u jqieghed quddiemhom il-fatt li ghalkemm huma wlied Abraham (Gw 8,37-44), dan ma zammhomx milli jsiru wlied ix-xitan. Li tkun wild fil-gisem ma jfisser xejn bla ma jkollok fedelta` lejn Alla.

3. Il-fidi u l-opri. Sabiex din il-fedelta` tkun wahda vera, jehtieg li jinqabez ostaklu iehor. Matul iz-zminijiet, it-tradizzjoni ccelebrat il-merti ta’ Abraham - l-ubbidjenza tieghu (Neh 9,8; Sir 44,20); l-eroizmu tieghu (1 Mak 2,52; Gherf 10,5w). Filwaqt li mxew fuq din it-triq xi Lhud waslu biex taw iktar importanza lil dan l-aspett: huma qeghdu t-tama kollha taghhom f’xoghol il-bniedem, l-osservanza perfetta tal-Ligi; u nsew li dak li kien mehtieg kien li jistriehu fuq Alla.

4. Dixxendenza genwina. X’inhu, ghalhekk, b’mod definittiv, il-veru nisel ta’ Abraham? Huwa Gesu` Kristu, bin Abraham (Mt 1,1), li huwa madankollu ikbar minn Abraham (Gw 8,53): fost id-dixxendenti tal-patrijarka, Kristu huwa wkoll l-uniku wiehed li fih isehh fil-milja kollha tieghu il-wirt tal-weghda. Huwa n-nisel fuq l-ohrajn kollha (Gal 3,16). Huwa sewwasew ghall-migja ta’ Gesu` li Abraham hadem sa mill-bidu tas-sejha tieghu, u l-hena tieghu kienet filli jara dak il-jum fil-barkiet ta’ hajtu stess (Gw 8,56; Lq 1,54w.73).

1. Tifsir il-kliem. Kontra dak li jinterpretaw it-traduzzjonijiet tal-Bibbja, il-kelma Adam tintuza b’mod vast ghall-ahhar u toffri diversita` kbira ta’ tifsiriet. Meta Lhudi jlissen din il-kelma, huwa zgur li ma jkunx qieghed principalment jahseb fuq l-ewwel bniedem: ‘l hinn mir-rakkont tal-holqien fejn il-kelma tista’ tiftiehem xort’ohra, Adam tfisser l-ewwel bniedem b’mod cert biss f’erba’ siltiet (Gen 4, 1.25; 5, 1.3-5; Tob 8,6). B’mod tas-soltu, kif ghandu jkun, il-kelma tiftiehem bhala l-bniedem b’mod generali (Gob 14, 1), bhala l-gnus (Is 6, 12), bhala persuna kwalunkwe (Koh 2, 12; ara Sof 13, 5), bhala persuna (1 Slat 8, 46; S 105, 14), bhala bniedem uman (Hos 11, 4; S 94, 11). B’mod car jisboq is-sens kollettiv.

2. Dwar ir-rakkont tal-holqien u d-dnub ta’ Adam. L-ewwel tlett kapitli tal-Genesi jikkostitwixxu, biex nghidu hekk, dahla ghall-Pentatewku kollu. Izda dawn ma tnisslux minn ghajn wahda; dawn inkitbu f’zewg zminijiet differenti minn zewg edituri wara xulxin, dak Jahwista (Gen 2-3), u dak sacerdotali (Gen 1). Min-naha l-ohra, hi tabilhaqq sorpriza li niskopru li dawn ma hallew ebda hjiel fil-letteratura sat-tieni seklu qabel Kristu; huwa f’dak il-waqt biss li, bhala l-kagun tal-mewt tal-bniedem, Bin Sirak jishet lill-mara (Sir 25, 24), u l-Gherf lix-xitan (Gherf 2, 24). Madankollu, dawn l-istess rakkonti jigbru f’qofol wiehed esperjenza generali, bil-mod mahsuba u mibnija minn qabel it-tieni seklu, u li certi elementi taghha nistghu nsibuhom fit-tradizzjoni profetika u sapjenzali.

a) It-twemmin fl-universalita` tad-dnub hemm dejjem insibuh affermat iktar u iktar; qiesu dan il-kuncett jinsab fil-kondizzjoni ta’ dawk li hargu minn Adam: is-salmista jitbekka li "fid-dnub nisslitni ommi" (S 51, 7). Band’ohra d-dnub tal-bniedem jintwera bhal dak ta’ holqien meraviljuz imqieghed, bhal anglu, fil-gnien minn Alla u li jaqa’ bi dnub ta’ kburija (Ezek 28, 13-19; ara Gen 2, 10-15; 3, 22w).

b) Il-fidi f’Alla l-hallieq u feddej mhi xejn inqas hajja. Dan Alla hu fuhhari li jimmudella lill-bniedem(Ger 1, 5; Is 45, 9; ara Gen 2,7); huwa Hu li jgieghlu jerga’ lura u jsir trab (S 90, 3; Gen 3, 19). "X’inhu l-bniedem biex tiftakar fih, bin il-bniedem, biex tahseb fih? Ftit inqas mill-allat ghamiltu, bis-sebh u gmiel zejjintu, qeghedtu fuq l-ghemejjel kollha ta’ jdejk! Kollox taht riglejh qeghedtlu" (S 8, 5-7; ara Gen 1, 26-28; 2, 19w). Wara d-dnub, Alla ma jidhirx biss bhala l-Mulej tal-ghageb (Ezek 28, 13w; Gen 2, 10-14) li jnizzel minn fuq it-tron lill-kburin u jibghathom lura minn fejn ikunu bdew (Ezek 28, 16-19; Gen 3, 23w); Huwa wkoll Alla tas-sabar li ghandu mod kif jghallem lill-ibnu (Hos 11, 3w; Ezek 16; ara Gen 2, 8 - 3, 21). Bl-istess mod, il-profeti habbru tmiem-kull-zmien bhal dak tal-genna tal-qedem (Hos 2, 20; Is 11, 6-9); il-mewt se tinqered (Is 25, 8; Dan 12, 2; ara Gen 3, 15), u se jkun hemm ukoll Bin il-Bniedem misterjuz, ta’ xorta smewwija, li se jidher bhala rebbieh u hakkiem fuq is-shab (Dan 7, 13w).

3. Adam l-antenat taghna. Fl-izvilupp tat-tradizzjoni li ghadha kemm giet imfassla, nistghu naraw, f’linji wesghin, it-taghlim moghti fir-rakkonti tal-holqien. Fl-ewwel tentattiv biex jirrifletti xi ftit fuq il-kondizzjoni umana, il-Jahwista, konvint li l-antenat kien jinkludi fih innifsu lil dawk kollha li kellhom jitnisslu minnu, jhabbar lil kull bniedem kif min dineb, ghax kien mahluq tajjeb minn Alla, kellu jum wiehed jigi mifdi. Ir-rakkont sacerdotali (Gen 1) jirrivela li l-bniedem huwa mahluq fuq xbieha ta’ Alla; ghaldaqstant, bl-ghajnuna tal-genealogiji (Gen 5; 10), juri kif il-bnedmin kollha jiffurmaw ghaqda li tmur ‘l hinn minn Israel: ir-razza umana.

1. Lejn it-teologija ta’ Adam il-gdid. It-TG jghid li l-bnedmin kollha huma mnissla minn bniedem wiehed biss (Atti 17, 26), jew li l-ewwel genituri huma l-prototipi tal-ghaqda konjugali (Mt 19, 4w; 1 Tim 2, 13w) li ghad terga’ tigi ristawrata fl-umanita` l-gdida. Dak li hu gdid fil-messagg tat-TG hu l-fatt li Gesu` Kristu jigi pprezentat bhala Adam il-gdid. Il-kitbiet apokrifi gibdu l-attenzjoni ghat-twahhid flimkien tal-midinbin kollha f’Adam; b’mod specjali, Gesu` nnifsu gie pprezentat bhala Bin il-Bniedem, herqan li juri fl-istess waqt li Hu kien tabilhaqq mir-razza umana u li Hu kellu jwettaq il-profezija glorjuza ta’ Danjel. Il-vangeli sinottici jaghmlu paragun ftit jew wisq esplicitu bejn Gesu` u Adam. Mark jiddeskrivi lil Gesu` li ghex fost il-bhejjem (Mk 1, 13); Mattew ifakkarna f’Gen 5, 1 fi "Ktieb in-nisel ta’ Gesu` Kristu" (Mt 1, 1); u skond Luqa dak li kien ghadu kif rebah fuq it-tigrib hu "bin Adam, bin Alla" (Lq 3, 38), il-veru Adam, li waqaf lix-xitan. Bla dubju, nistghu wkoll nintebhu fil-qafas ta’ innu li Pawlu jikteb dwaru (Fil 2, 6-11) li hemm kuntrast ippjanat bejn Adam, li fittex li jqieghed lilu nnifsu fuq livell daqs dak tal-kondizzjoni divina, u Gesu`, li ma kellu ebda hrara li jzomm il-qaghda tieghu. Ma’ dawn l-insinwazzjonijiet nistghu nghaqqdu xi tixbihat espliciti.

2. It-tieni u veru Adam. Fl-1 Kor 15, 45-49, Pawlu jqieghed f’konfront qawwi z-zewg tipi li ahna maghmulin skond in-natura taghhom; "l-ewwel bniedem, Adam, sar ruh hajja", li tghammar fid-dinja, u taghmel opri spiritwali; it-tieni Adam "sar spirtu li jaghti l-hajja", ghax Hu l-bniedem tas-sema, u Hu spiritwali. Mad-dehra tal-grajja fil-bidu nett tixxiebah dik ta’ l-ahhar zminijiet, izda hemm abbiss li jaqsam it-tieni holqien minn dak ta’ l-ewwel, l-ispiritwali mill-gisem, dak tas-sema minn dak ta’ l-art.

1. Zwieg u adulterju. Ghalkemm l-adulterju huwa projbit (Ez 20, 14; Dt 5, 18; Gen 7, 9; Mal 3, 5), it-tifsira li l-Ligi taghti dwaru hija wahda ristretta. Huwa dak l-att li bih il-pussess ta’ mara minn zewgha jew l-gharus taghha jigi miksur (Lev 20, 10; Dt 22, 22-24). Il-mara titqies bhala proprjeta` ta’ zewgha (Ez 20, 17) u mhux persuna li maghha jitwahhad f’dik il-fedelta` li ggib maghha mhabba reciproka (Gen 2, 23w). Dan it-twaqqigh tal-mara hu msieheb mal-migja tal-poligamija, li hi assocjata ma’ xi hadd min-nisel Kajjin li hu maghruf sew ghall-vjolenza tieghu (Gen 4, 19-24). Il-poligamija tigi tollerata ghal zmien twil (Dt 21, 15; ara 17, 17; Lev 18, 18); u sadattant l-ghorrief juru bic-car kemm hu ghemil gravi l-adulterju (Prov 6, 24-29; Sir 23, 22-28) u jheggu lill-irgiel izommu f’qalbhom imhabbithom ghall-mara ta’ zghozithom (Prov 5, 15-19; Mal 2, 14w). Iktar minn hekk, huma jikkundannaw ir-relazzjonijiet mal-prostituti, ghalkemm dan ma jirrendix lir-ragel adulteru (Prov 23, 27; Sir 9, 3.6).

2. Patt u adulterju. Il-patt, li ghandu l-ghan li jghaqqad lill-bnedmin ma’ Alla permezz ta’ rabta ta’ mhabba fidila, hu raffigurat mill-profeti bhala zwieg li ma jinhallx (Hos 2, 21w; 54, 5w); u ghaldaqstant l-infedelta` tal-poplu tissejjah bhala infedelta` u prostituzzjoni (Hos 2, 4), ghax il-poplu jaghti ruhu ghall-qima ta’ l-idoli bhal prostituta li taghti lilha nnifisha lill-mahbubin taghha ghall-qligh baxx (Hos 2, 7; 4, 10; Ger 5, 7; 13, 27; Ezek 23, 43-45; Is 57, 3).

1. Impenn u akklamazzjoni. Meta tikkonferma kelma, Amen jista’ jkollha tifsira dghajfa li tkun qisha l-"hekk ikun" taghna (Ger 28, 6). Izda bosta drabi din tkun kelma ta’ impenn: biha wiehed jaghti xhieda tal-qbil tieghu ma’ xi hadd (1 Slat 1, 36), wiehed jilqa’ missjoni (Ger 11, 15), wiehed jiehu fuqu r-responsabbilta` ta’ gurament u l-gudizzju ta’ Alla li dan igib mieghu (Num 5, 22). Madankollu iktar solenni huwa l-impenn kollettiv li dahlu ghalih fit-tigdid liturgiku tal-patt (Dt 27, 15-26; Neh 5, 13).

2. L-Amen ta’ Alla u l-Amen tan-nisrani. Alla nnifsu li tant impenja ruhu b’mod liberali jibqa’ fidil ghall-weghdiet tieghu. Huwa Alla tal-verita`. Dan huwa t-tifsir tat-titolu "Alla tal-verita`" (Is 65, 16).

L-Amen ta’ Alla huwa Gesu` Kristu. Fil-fatt, permezz tieghu Alla jara jitwettqu l-weghdiet tieghu fis-shuhija taghhom u juri li gewwa fiH mhemmx Iva u Le, izda biss Iva (2 Kor 1, 19w). F’dan it-test, Pawlu jdahhal minflok il-kelma Ebrajka Amen, il-kelma Griega Na`i, li tfisser Iva. Meta Gesu` jintroduci dak li jkun se jghid bil-kelma Amen (Mt 5, 18; 18, 3....), kif imtennija fil-Vangelu skond Gwanni (Gw 1, 51; 5, 19), Huwa jkun qieghed igib ruhu b’mod li l-Lhud ma kienux jafu bih. Minghajr dubju, Huwa jkun qed juza l-formola liturgika, izda biex jadottaha ghall-uzu specjali tieghu hu wisq probabbli li Huwa kien qieghed jghaddi ghal fuqu t-thabbira profetika: "Dan Jahweh li qieghed jitkellem." Huwa mhux biss qieghed jishaq li Huwa l-messaggier ta’ Alla tal-verita`, izda wkoll li l-kliem tieghu huma verita`. L-istqarrija li tigi introdotta b’dan il-mod ghaldaqshekk ghandha storja bikrija, li tibqa’ minghajr ma tigi espressa u li taghha it-tmiem huwa l-Amen. U x’jista’ jkun aktar dan jekk mhux id-djalogu bejn il-Missier u l-Iben? Ghaliex Gesu` ma jitkellimx Hu biss il-verita` meta jlissen il-kliem ta’ Alla; Huwa l-Kelma nnifisha ta’ Alla veru, l-Amen li tittraxxendi lill-ohrajn kollha, ix-xhud fidil u veru (Apk 3, 14).